Davr xarajatlarining tahlili va Kapital xarajatlar

1-jadval

Xarajatlarni yо‘nalishlari bо‘yicha turkumlash

Hisob yо‘nalishlari	Turkumlashning maqbul usullari
1. Mahsulotlar qiymatini baholash uchun xizmat qiluvchi harajatlar	davr uchun va mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tarkibini tashkil qiluvchi xarajatlar
	xarajatlarning buyurtmali va jarayonli kalkulyatsiyasi
2. Qarorlar qabul qilish uchun asos bо‘lib xizmat qiluvchi xarajatlar	xarajatlar dinamikasi о‘tgan davr va kelgusi davr xarajatlari bartaraf etiladigan va bartaraf etilmaydigan xarajatlar qaytarilmaydigan va almashtiriladigan xarajatlar marjinal xarajatlar va qо‘shimcha xarajatlar
3. Nazorat va tartibga solish uchun asos bо‘lib xizmat qiluvchi xarajatlar	tartibga solinadigan xarajatlar tartibga solinmaydigan xarajatlar

Xarajatlarni hisobga olishning birinchi yо‘nalishi, yuqorida aytib о‘tganimizdek, mahsulot zaxiralari qiymatini baholash uchun yо‘lga qо‘yilgan. Xо‘jalik yurituvchi sub’ektlar о‘z faoliyatini odatda foyda olish maqsadida yо‘lga qо‘yadilar. O’z - о‘zidan ma’lumki, olinadigan foydani kо‘zlab xarajat qilinadi. Foyda о‘zi nima? Foyda olingan daromadlardan ularni olish uchun qilingan xarajatlarni tо‘liq qoplagandan sо‘ng yuzaga keladigan summadir. Foydani aniqlash uchun esa olingan daromadlardan xarajatlar ayiriladi. Foyda olish yoki olinadigan foyda summasini kо‘raytirish uchun mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish, yangi texnikani joriy qilish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish, asosiy va aylanma mablag‘lardan unumli foydalanish, unumsiz xarajatlarni qisqartirish, ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish kerak.
Sanab о‘tilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun xalqaro tajriba kо‘rsatishicha kompaniyalarning boshqaruv tizimini tegishli axborotlar bilan ta’minlash talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun kompaniyaning xarajatlari haqidagi axborot juda muhim ekan.
Iqtisodiy islohotlar sharoitida xо‘jalik yurituvchi sub’ektlar bozorning talab va takliflaridan kelib chiqqan holda о‘zining faoliyatini rejalashtirishi va zarur qarorlarni qabul qilishi lozim. Ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda xо‘jalik yurituvchi sub’ektlar “Mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va uni sotish xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tо‘g‘risidagi Nizom”da kо‘rsatilgan xarajatlarning elementlariga asoslanadilar.
Xarajatlarni tasniflanishini quyidagi jadvalda yaqqol kо‘rishimiz mumkin.
2-jadval