Davriy sistemaning IV b-guruh elementlari va uning birikmalari sanoatdagi ahamiyati Reja

Vanadiy. Atom belgisi 23, atom massasi 50, 9414. Tabiatda ikki barqaror izotopi ⁵⁰V va ⁵¹ V ma’lum. 1869 yilda G. E. Rosko tomonidan olingan. Er po’stlog’idagi massasi bo’yicha miqdori 0, 015 % ni tashkil etadi.
Vanadiy tarkibida vanadiy bo’lgan temir va polimetall rudalardan olinadi. U odatda, rudalardan vanadiyning temir bilan qotishmasi—ferrovanadiy yoki vanadiy angidridi V₂O₅ xolida olinadi. Toza vanadiy metalini V₂O₅ yoki VCI₃ ni kaytarib yoki VCI₃ ni termik dissotsiatsiyalab xosil qilinadi.
Toza xolda vanadiy kumushsimon kulrang plastik metall, 1900 °C da eriydi. Unga suv, dengiz suvi, ishqor eritmalari ta’sir qilmaydi. Tuz va suyultirilgan kislota eritmalari (HCI, HNO₃, H₂SO₄)ga ham befarqdir. 300 °C dan yuqorida vanadiy havo kislorodi, galogenlar, vodorod bilan, 700 °C dan yuqorida esa azot va uglerod bilan reaksiyaga kirishadi. Vanadiy ftorid kislota, nitrat kislota va zar suvida eriydi. U o’z birikmalarida ikki, uch va besh valentli bo’ladi.
Vanadiyning VO, V₂O₃, VO₂ va V₂O₅ kabi oksidlari ma’lum. Yuqori oksidi bo’lgan V₂O₅ kislota tabiatiga ega, dioksidi VO₂ esa amfoterdir. Quyi oksidlari bo’lgan VO va V₂O₃ lar asos xossalariga ega. Oksidlari orasida V₂O₅ va uning xosilalari katta ahamiyatga ega.
Vanadiy (U)- oksidi yoki vanadat angidrid V₂O₅ tuq-sarik. rangli, ishqorlarda erib, metavanadat kislotasi HVO₃ ni xosil qiladi.
Vanadat angidrid sulfat kislota olish jarayonida kata­lizator sifatida, maxsus shishalar, glazur va lyuminoforlar tayyorlashda qo’llaniladi.
Vanadiy gidroksid V(OH)₃ yashil rangli ipir-ipir cho’kma. Qizdirganda oksidga aylanadi. Tuzlaridan—vanadiy sulfat V₂(SO₄)₃ sariq rangli kukun bo’lib, suvda erimaydi, ishqoriy metallar sulfatlari bilan qo’sh tuzlar hosil qiladi. Umuman, uch valentli vanadiy birikmalari tez oksidlanuvchi moddalar xisoblanadi.
Vanadiy galogenlar bilan bir qator tuzlar hosil qiladi. Bularga VR₃, VCI₂, VCI₃, VCI₄ misol bo’la oladi. Bu tuzlar suyuq yoki kristall bo’lib, elementlardan yoki ularning xosilalari dan olinadi. Vanadiy xloroksidi (oksitrixlorid) VOCI₃ sariq suyuqlik bo’lib, -78 ⁰C da qotadi, 126,7 °C da qaynaydi. Benzolda, petroley efiri, atseton, spirt, sirka angidridda eriydi, suvda gidrolizlanib V₂O₅ va VOCI₂ hosil qiladi. Vanadiy xloroksidi (oksitrixlorid) epitaksial plyonkalar tayyorlashda qo’llaniladi.
Metavanadat kislota HVO₃ tuzlari vanadatlar nomi bilan ma’lum. Pirovanadat, metavanadat va ortovanadatlarning hosil bo’lishi eritmaning vodorod ko’rsatkichi (pH) ga bog’lik.. Eritmada vodorod ionlari oshganda (pH kamayganda) vanadatlarning polimerlanishi va kondensatlanishi natijasida ularning tarkibi murakkablashadi.
Vanadatlar kuchli ishqoriy muhitda vodorod peroksid bilan reaksiyaga kirishib, peroksovanadatlar hosil qiladi.
Vanadiy kuyi oksidlari kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Bular vanadillar nomi bilan ma’lum. Ularning vakillari sifatida vanadil sulfat VOSO₄ va vanadil xlorid VOCI₂ ni ko’rsatish mumkin.