Davriy sistemaning IV b-guruh elementlari va uning birikmalari sanoatdagi ahamiyati Reja

Xossalari. Xrom gruppachasi elementlari qattiq yuqori temperaturada suyuqlanadigan metallardir. Bu elementlarning kimyoviy aktivligi Cr - Mo - W qatorida chapdan o’ngga tomon kamayib boradi. Masalan: xrom suyuqlantirilgan HCI va H₂SO₄ dan vodorodni siqib chiqara oladi. Volfram esa faqatgina qaynoq ftorid va nitrat kislota aralashmasida eriydi:
2Cr +6HCI 2CrCI₃ +3H₂
W+8HF+2HNO₃ H₂[WF₈]+2NO+4H₂O
Xlor konsentrlangan HNO₃ va H₂SO₄ kislotada passivlashadi. Kukun holatda xrom, molibden va volfram oksidlovchilar ishtirokida suyuqlantirilgan ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi:
Cr+3NaNO₃ +2NaOH Na₂CrO₄ +3NaNO₂ +H₂O
Odatdagi sharoitda bu gruppacha elementlari passiv bo’lib, faqat ftor bilan reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda ko’pgina metallmaslar bilan birikadi.
Birikmalari. Xromning, asosan CrO, Cr(OH)₂ CrS, CrCI₂ tarkibli ikki valentli birikmalari ma’lum. Lekin bu moddalar beqaror, kislorod ta’sirida tezda oksidlanadi:
4CrCI₂+O₂+4HCI 4CrCI₃ +2H₂O
Ikki valentli Cr(OH)₂ asosli xossaga ega bo’lib, suvni ham qaytaradi, nam havoda oksidlanadi, faqat kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi:
2Cr(OH)₂ + 2H₂O — » 2Cr(OH)₃ + H₂
4Cr(OH)₂ +2H₂O +O₂=4 Cr(OH)₃
Cr(OH)₂ + 2HCI + 4H₂O — > [Cr(H₂O)₆]CI₂
Ikki valentli xromning galogenli birikmalari ammiakda erib ammiakat kompleks birikmalar xrsil kiladi:
CrCI₂ + 6NH₃ [Cr(NH₃)₆]CI₂
Xromning valentligi uchga tent bo’lgan birikmalari barqaror moddalardir. Cr(III) nint kompleks birikmalarida ichki sferaning almashinish reaksiyasi juda shiddatli kuzatiladi.
Xrom (III)-oksid-Cr₂O₃ yashil rangli, yuq.ori temperaturada suyuqlanadigan kukun, struktura tuzilishi korundnikiga uxshash. Xrom (III)- oksid xrom metalini qizdirib, kislorod ta’sir ettirish natijasida hosil bo’ladi:
2Cr + 3O₂ Cr₂O₃
(NH₄)₂Cr₂O₇ N₂+ Cr₂O₃ + 4H₂O
Xrom (III) tuzlariga ishqor ta’sir ettirib, hosil bo’lgan chukmani q.izdirish orqali ham Cr₂O₃ hosil qilish mumkin. YUqori temperaturada Cr₂O₃ inert, lekin odatdagi sharoitda amfoter xossaga ega. SHuning uchun kislota va ishqrrlar bilan reaksiyaga kirishadi:
Cr₂O₃ +6 HCI+3H₂O 2 [Cr(H₂O)₆]CI₃
Cr₂O₃+2NaOH 2NaCrO₂+H₂O
Xrom (III) tuzlari eritmasiga ishkrr ta’sir ettirib, xrom (III)-gidroksidini chuktirish mumkin. Cr(OH)₃-amfoter xossaga ega, kislota va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi:
Cr₂O₃ +3 HCI CrCI₃+3H₂O
Cr₂O₃+NaOH NaCrO₂+2H₂O
Bu reaksiyalarni quyidagi umumiy tenglamalar bilan ifodalash mumkin: [Cr(H₂O)₆]⁺³ Cr(OH)₃ [Cr(OH)₆]^-3
Xrom (III) tuzlari rangli moddalar bo’lib, eritmalardan kristallgidratlar xolida ajralib chikadi, bularga CrCI₃ • 6H₂O, K₂Cr₂(SO₄)₄ • 24H₂O, (NH₄)₂ Cr₂ (SO₄)₃ misol bula oladi.
Xrom (III)- sulfid Cr₂S₃^xossalari jixdtidan alyuminiy sulfidga uxshaydi. Xrom (III)- sulfidin suvli eritmada chuktirib xrsil k.ilish mumkin emas, chunki u osongina Cr(OH)₃ va H₂S xosil qilib gidrolizga uchraydi.
Xromning (III) valentli tuzlari amin, atsido - va akvakompleks birikmalar xosil qiladi. Bu birikmalar eritmada ham, kristall holatda ham barqdror moddalardir. Akvakompleks birikmalarda ichki sferadagi suv molekulalarining joylanishiga qarab ularning rangi o’zgarib boradi:
[Cr(H₂0)]CI₃ ↔ [Cr(H₂0)₅CI₂ - H₂O [Cr(H₂O)₄CI₂]CI – 2H₂0
ko’kish binafsha och yashil tuq yashil
Xrom (III) ammiakat kompleks birikmalari qattiq xolatda barq.aror, suvli eritmalarda esa sekin-asta parchalanadi:
[Cr(NH₃)₆]CI₃ + 2H₂O↔ Cr(OH)₃ + 2NH₄CI + 2NH₃
Xrom (III) ning juda kup anion kompleks birikmalari ma’lum bo’lib, ular xromitlar deb ataladi. Xromit kompleks birikmalar, asosan quyidagi usullar bilan hosil qilinadi:

2KOH+Cr(OH)₃ →K₂ [Cr(OH)₆]
3KCI + CrCI₃ →K₃[CrCI₆]
2H₂S0₄ + Cr(S0₄)₃→2H₃[Cr(SO₄)₃]
Molibden (III) va volfram (III) - birikmalari beqaror moddalardir.
Xrom ( VI) - oksid CrO₃ - tuq qizil tusli kristall modda, suvda erib faqat eritmalardagina mavjud bo’ladigan xromat va bixromat kislotalar hosil qiladi:
CrO₃ + H₂O→H₂CrO₄
CrO₃ + H₂O→ H₂Cr₂O₇
CrO₃ -yuqori temperaturada beqaror, kislorod ajratib Cr₂O₃ ga aylanadi, organik birikmalarni oksidlaydi, spirtlar bilan xromat kislotaning efirlarini xosil qiladi. Bu moddalar kuchli portlovchilardir.
Xromat va bioxromat kislotalar hosil qilgan tuzlari barqaror moddalar bo’lib, xromatlar va bioxromatlar deb ataladi.
Xrom (VI) birikmalari kuchli oksidlovchilar bulib, qaytarilganda uch valentli xrom birikmalariga aylanadi:
K₂Cr₂O₇+2KNO₂+4H₂S0₄ —> Cr₂(SO₄)₃+2KNO₃+K₂SO₄+4H₂O
Xromatlar neytral va ishqoriy muhitda barqaror bo’lib, kislotali muhitda bixromatlarga aylanadi:
2K₂Cr₂O₇ +4H₂S0₄→ K₂Cr₂O₇ + K₂SO₄ + H₂O
Bixromatlar ishqoriy muhitda yoki ishqoriy metallarning karbonatlari ta’sirida xromatlarga aylanadi:
Na₂Cr₂O₇ + Na₂SO₃ — > 2Na₂CrO₄ + SO₂
Ishqoriy metallarning xromat va bioxromatlari suvda yaxshi eriydigan kristall moddalardir. Lekin og’ir metallarning xromatlari va bixromatlari suvda yomon eriydigan moddalar bo’lgani uchun ular almashinish reaksiyasi orqali hosil qilinadi:
Pb(NO₃) + K₂Cr₂O₇ →Pb Cr₂O₇ + 2KNO₃
Agar bixromatlarga yoki xrom (VI)- oksidiga gaz holdagi vodorod xlorid yuborilsa, xromil xlorid hosil bo’ladi:
K₂Cr₂O₇ + 6HCI →2CrO₂CI₂ + 2KCI+2H₂O
CrO₃ + 2HCI→ CrO₂CI₂ + H₂O
Xromil xlorid xavoda o’z-o’zidan tutaydigan, tuq.-qizil rangli suyuqlik, suv ta’sirida oson gidrolizlanadi. Uni konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida bixromat­larga ishqoriy metallar xloridlarini ta’sir ettirib ham olish mumkin:
K₂Cr₂O₇ + 4KC1 + 2H₂SO₄ → 2 CrO₂CI₂ + H₂O
Molibden ( VI)- oksid, Mo0₃, oq-sarg’ish tusli modda bulib, uzining xossalari jixatidan CrO₃ dan farq qiladi. Volfram (VI) oksid-WO₃ sariq tusli kristall modda, suvda erimaydi. SHuning uchun ularning oksidlarini ishqorlarda eritib molibden va volfram tuzlari xosil qilinadi:
MoO₃ + 2NaOH → Na₂MoO₄ + H₂O

Molibdat va volframatlarga kislota ta’sir ettirib molibdat H₂MoO₄ va volframat H₂WO₄ kislotalarini xosil qilish mumkin. Xromat, molibdat va volframatlar, ularning eritmalari zaxarli moddalardir.

Xrom, molibden, volfram va ularning birikmalari metallurgiyada a’lo sifatli po’lat ishlab chiqarishda, yuqori temperaturada suyuqlanadigan issiqlikka va o’tga chidamli buyumlar olishda, raketa texnikasida, elektr vakuum asboblari katodini tayyorlashda, korroziyaga chidamli kimyoviy asboblar olishda, buyoqchilik, tibbiyot va organik moddalarni sintezida ishlatiladi.


8. VII guruh elementlari. Marganеs, tеxnеsiy, rеniy elеmеntlari atomlarining elеktron tuzilishlari va umumiy xossalari. Marganеs, tabiiy birikmalari, olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari. Marganеs (II,IV)birikmalari, oksidlari, gidroksidlarining kislota-asos xossalari, tuzlari. Marganеs (VI,VII)birikmalari. Manganat va pеrmanganat kislotalar va ularning tuzlari.