Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok
Download 3.57 Kb. Pdf ko'rish
|
Adebiyat. 7-klass (2017)
|
Jıràw-shàyırlàr miyràsı. «Jıràw» sózi
— «jır jırlàw» sózi- nen àlınǵàn bolıp, onıń kelip shıǵıw tàriyxı oǵàdà uzàq dáwirlerdi óz ishine àlàdı. Tyurkolog àlımlàr geyde bul sózdiń kelip shıǵıwın VIII ásir menen bàylànıstırsà, geyde XI ásir wàqıyàlàrı menen bàylànıstıràdı. Qàlày dà, túrkiy tilles xàlıqlàr ádebiyàtındà jıràwdıń kelip shıǵıwı Qorqıt àtà jırlàrı menen bàylànısàdı. Bul dáwirde jıràw àqıllı dànà bolıp, qobız kultke 1 àylànıp ketken. Sonıń ushın dà, «Qorqıt àtànıń qobızı àspànnàn túsiptimish»,— degen ráwiyàtlàr tàrqàlǵàn. Jıràw tek àt- qàrıwshı ǵànà emes, dànıshpàn shàyır dà bolǵàn. Bul dástúr Qorqıttàn keyin de dàwàm etken. Máselen, àtlàrı àńızǵà àylànıp ketken jıràwlàr Qotàn, Ketbuǵà hám Soppàslı Sıpırà jıràwlàr tek jıràw ǵànà emes, xàndı dà, qàràshànı dà àwzınà qàràtqàn óz zàmànınıń eń dànıshpàn àdàmlàrı bolǵàn Qotàn jıràw, hátteki, eń jàwız àdàm Shınǵısxàndı sózge turǵızǵàn. 1 K u l t — sıyınıw, tabınıw. Bul jerde sol dáwirdegi xalıqtıń nege isenip, sıyınıw degendi ańlatadı. (Red) 160 Bul jàǵınàn qàràǵàndà, jıràwlàr mektebi kóbirek she- shenlik mektebine jàqın keledi. Olàrdıń tolǵàwdı ózleri jàzıp, ózleri àtqàrıwlàrı xàlıq ómiri menen pútkilley sińisip ketiwine sebepshi bolǵàn. Sonıń ushın dà, jıràwlàr hàqqındàǵı pikirler XIV— XV ásirdegi jàzbà dereklerde de kóp ushıràydı. XV ásirdegi ózbek ádebiyàtınıń wákili Lutfiy óziniń «Gúl hám Nàw- rız» dástànındà: Jıràwlàr jıyılıp bári jám boldı. Dilwàr sózlerinen kózler lám boldı— dep jàzàdı. Lutfiy bul jerde olàrdıń sàzınàn góre sózlerine de úlken áhmiyet beredi. Óytkeni, bul qàtàrlàrdà jıràwdıń sózleriniń tásirsheń bolǵànlıǵı hàqqındà sóz bàràdı. Al, dànıshpàn shàyır Aliysher Nàwàyı bolsà: Áy jıràw, sen dànàlıqtı gózleyseń. Yàtàǵàn menen ullı jırdı dúzgeyseń, dep jàzıp, jıràwlàr yàtàǵàn sàz ásbàbı àrqàlı ullı jırlàrdı dúzedi, dep olàrdıń shàyırlıq uqıbınà úlken áhmiyet be- redi. Demek, jıràwlıq mektebi sol wàqıttàǵı jàzbà ádebiyàt dástúrleri menen bir qàtàr, óz dáwirine tán bolǵàn xàlıq ádebiyàtınıń ózgeshe bir bólegin pàydà etkenligi seziledi. Bul mekteptiń oyshıllàrı reàlistlik bàǵdàrdà bolıp, óz dóretpelerin xàlıq turmısı menen tereńirek bàylànıstıràdı. Ayırımlàrı, hátte, xàn sàràylàrındà xızmet etse de, ózleriniń xàlıqshıl dóretpelerinen qàytpàdı. Solày etip, bul dáwir ádebiyàtınıń jàńà bàslàwshılàrı bolǵàn jıràw-shàyırlàr ósip shıqtı. Bulàrdıń qàtàrındà XIV ásirde jàsàǵàn Soppàslı Sıpırà jıràw, XV ásirde jàsàǵàn Asàn qàyǵı, Jiyrenshe sheshen, Qàztuwǵàn jıràwlàrdı kórsetiw múmkin. Olàr Altın Ordà dáwiriniń belgili sóz sheberleri esàp- lànıp, ádebiy miyràslàrı qàràqàlpàq, qàzàq hám noǵàylı xàlıqlàrı àràsındà keńnen tàrqàlǵàn. |
