Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

TARIYXÍY TOLǴAWLAR
Qaraqalpaq ádebiyatında tariyxıy tolǵawlar ayrıqsha 
orın aladı. Ásirese olardıń kóbisi Edil-Jayıqqa baylanıslı 
tolǵawlar. Bularda XV— XVI ásirlerde bolǵan tariyxıy 
waqıyalar, xalıqtıń Edil-Jayıq dáryalarınıń boyında jasaǵan 
waqtındaǵı turmıs tirishiligi, jawgershilik nátiyjesinde eldiń 
ash-áptadalıqqa ushırawı hám t.b. súwretlenedi. Usınday 
tolǵawlardıń birazı tariyxta belgili adam Ormambet biyge 
baylanıslı shıǵarılǵan.
Ormambet biy Noǵaylı dáwirinde jasap, qaraqalpaqlardı 
Noǵaylıdan bólip alıp, óz aldına xanlıq etiwge háreket 
islegen adam. Sonlıqtan, ol qaraqalpaqlardıń babası dep 
esaplanadı.
Ormambet biy 1595-jılı Jungarlar menen bolǵan qattı 
sawashta qaharmanlarsha gúresip, dushpan qolınan qaza-
lanadı. El basshısınan ayrılǵan qaraqalpaq xalqı úlken 
1
Tawshan
— qoyan.

---

165
búlginshilikke ushıraydı. Tuwǵan jerlerin taslap, kóshe 
baslaydı. Eldiń awızbirshiligi qashadı. Ormambet biyden 
ul bolmaydı, tek qızları qaladı. Olardı xalıq sıylasa da, 
ásirese genje qızı Sarısha sulıwdıń aqıllılıǵına tásiyin 
qalsa da, el basshısı etip saylamaydı. Sebebi, awızbirshiligi 
qashqan eldiń kópshiligi olarǵa moyınsınǵısı kelmeydi. Al 
xalıqtıń basın biriktirip uslay alatuǵın Ormambet biydiń 
ornın basqanday er azamat tabılmaydı.
Xalıq Ormambet biyge baylanıslı tolǵawlarında biydiń 
aqıllılılıǵın, batırlıǵın táriyiplep, ol ólgennen soń xalıq-
tıń búlginshilikke ushıraǵanlıǵın, Ormambet biydiń ornın 
basqanday er azamattıń joqlıǵın, biydiń úsh qızı bolǵan-
lıǵın, eń genje qızı Sarıshanıń aqıllılıǵın, onıń awız-
birshiligi qashıp, tuwǵan jerlerin taslap, posıp kóship atır-
ǵan xalıqqa bildirgen narazılıǵın, búlginshilikke ushıraǵan 
eldiń aldında ne kútip turǵanlıǵın hár tárepleme sóz etedi.