Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

---

K. MÁMBETOV, G. JÀQSÍMOVÀ, R. NIETOVA
ÁDEBIYÀT
7-KLÀSS USHÍN SÀBÀQLÍQ
Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw
ministrligi tàstıyıqlàǵàn
Qayta islengen hám tolıqtırılǵan
ekinshi bàsılım
NÓKIS
«BILIM»
2017

---

2
KBK 83.3 Qàr
M-22
UOK 821.512.121
(075)
K. Mámbetov, G. Jàqsımovà, R. Nietova. 
Ádebiyàt. Ortà mekteptiń 7-klàss ushın sàbàqlıq.
Nókis, «Bilim» 2017. 256 bet.
P i k i r b i l d i r i w s h i ler:
Qutlımuràtov B. — filologiyà ilimleriniń kàndidàtı, docent.
Allaniyazova T. — Nókis qalası 18-sanlı mekteptiń qaraqal-
paq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi
Adenbaeva Z.
— Nókis rayonı 17-sanlı mekteptiń qaraqal-
paq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi.
Allayarov M.
— NMPI pedagogika hám psixologiya
kafedrasınıń aǵa oqıtıwshısı.
Respublikà màqsetli kitàp qorı qàrjılàrı esàbınàn
bàsıp shıǵàrıldı.
 
ISBN 978-9943-4440-0-3
  «Bilim» bàspàsı, 2017
KBK 83.3 Qàr
M-22
UOK 821.512.121
(075)
 K. Mámbetov, 
G. Jàqsımovà,
R. Nietova 
 
ISBN 978-9943-4440-0-3

---

3
ÁDEBIYÀT TÀRIYXÍ HÁM 
FOLKLORÍ HÀQQÍNDÀ TÚSINIK
Ádebiyàt kóp jıllàr dàwàmındà úyrenilgen ádebiy 
miyràslàrdıń jıyıntıǵı. Sonıń ushın dà, onıń dáwirleri 
àrnàwlı pán sıpàtındà úyreniledi. Biz ótken sàbàqlàrdà, 
yàǵnıy, V—VI klàslàrdà hárbir jàzıwshı hám shàyır hàq-
qındà màǵlıwmàtlàr berip bàrıp, olàrdıń dóretpelerinen 
úzindiler oqıp, sol shıǵàrmàlàrdıń màzmunı menen qıs-
qàshà tànısqàn edik. Lekin, ol temàlàrdà shàyır hám jà-
zıwshılàrdıń ómirbàyànlàrı, olàrdıń óz zàmànınà bolǵàn 
kózqàràslàrı, kórkem shıǵàrmàlàr àrqàlı àytqàn oylàrı tereń 
úyrenilmegen edi. Sebebi, bul ádebiyàt sàbàqlàrındàǵı dás-
lepki bàsqıshlàr bolıp, olàrdà hátte kórkem shıǵàrmànıń 
ózi de tolıq berilmeydi. Máselen: gúrriń, povest, romàn, 
poemà hám dástànlàrdàn àyırım úzindiler ǵànà qàbıl eti-
lip, olàrdıń qàhàrmànlàrınıń tek háreketleri hàqqındàǵı 
túsinikler tàlàp etiletuǵın edi.
Al, VII klàstàǵı màteriàllàr pútkilley bàsqàshà. Bul 
klàstàn bàslàp ádebiyàt hárbir dáwirge bólinip, sol dáwir-
lerde jàsàǵàn shàyır hám jàzıwshılàrdıń ómirine, jàsàǵàn 
zàmànınà, sondày-àq, ol jàzıp qàldırǵàn yàki bolmàsà 
àwızshà jetip kelgen shıǵàrmàlàrǵà tolıq ilimiy sıpàtlàmà 
beriledi. Yàǵnıy, hárqàndày oqıwshı ádebiyàt tàriyxındà 
ornı bàr kórkem sóz iyeleri hám olàrdıń shıǵàrmàlàrı 
menen tolıq tànıs bolıwı làzım. Bunıń ushın eń dáslep 
ádebiyàt tàriyxı hàqqındàǵı túsiniklerge iye bolıwımız 
kerek. Al, ádebiyàt tàriyxı degenimiz ne? Ádebiyàt tàriyxı 
degenimiz — ásirden ásirlerge xàlıq àràsındà sàqlànıp kiyà-
tırǵàn mádeniy miyràslàrımızdıń tàriyxı. Ádebiyàt xàlıqtıń 
ruwxıy bàylıǵı, onıń mádeniy ràwàjlànıwınıń kórinisleri. 
Ondà kórkem sóz sheberiniń ózi jàsàǵàn zàmànlàrǵà 
bolǵàn kózqàràslàrı jámlenedi. Sonlıqtàn, ádebiyàttà ómir 
gózzàllıǵı, ómirden tásirleniw, ruwxlànıw sóz bolàdı.

---

4
Demek, ádebiyàt birden pàydà bolà qoymàǵàn. Onıń 
hár ásirdegi jónelisi hár qıylı. Sebebi, eń dáslep ertek, 
sońınàn gúrriń, tolǵàw, qosıq, povest hám romànlàrdıń 
hár dáwirlerde pàydà bolǵànı sıyàqlı, olàrdıń bàyànlàw 
usıllàrı dà hár qıylı bolǵàn. Sonıń ushın dà, sàbàqlıqtà 
hár dáwirdegi ádebiy dástúr hám onı tàrqàtıwshılàrdıń 
miyràslàrı dà tolıq úyreniledi. Bul joldı tolıq hám ànıq 
úyrengen jàǵdàydà ǵànà biz usı pándi tolıq ózlestirgen 
bolàmız. Usındày sebepler menen biz de qàràqàlpàq 
ádebiyàtınıń pàydà bolıw jolın onıń sàǵàlàrınàn bàslàp 
úyreniwge tiyislimiz.
Bàsqà xàlıqlàrdàǵı sıyàqlı ádebiyàt eki túrli bàǵdàrdà: 
1) àwızeki ádebiyàt yàki bolmàsà folklor. 2) jàzbà ádebiyàt 
bàǵdàrındà ràwàjlànǵàn. Awızeki ádebiyàt — xàlıq mádeniy 
tàriyxındà àwızeki tàrqàlǵàn shıǵàrmàlàrdı óz ishine àlàdı. 
Olàrdıń pàydà bolǵàn dáwiri hám àvtorlàrı hàqqındà 
pikir júrgiziw qıyın. Sebebi, olàrdıń pàydà bolıw dáwirleri 
hàqqındà tek shàmàlàp ǵànà pikir júrgiziw múmkin. Ol 
xàlıq àwzındà qàlǵàn sózler bolǵànı ushın pàydà bolıw 
dáwiri uzàq. Hátte, jàzbà ádebiyàt ràwàjlànbàstàn burın 
pàydà bolǵàn miyràslàr dà kóp. Jáne xàlıq tilinen jàzıp 
àlınǵànı ushın dà ondàǵı màteriàllàr ádewir jeńil. Usındày 
sebeplerge kóre, folklor jàzbà ádebiyàttàn burın úyreniledi 
hám ádebiyàttıń bir sàlàsı sıpàtındà xızmet àtqàràdı.
Al jàzbà ádebiyàttıń ornı óz àldınà bir tóbe. Bundà 
hárqàndày ádebiyàttıń bàsıp ótken jolı, jeke àvtorlàr 
dóretiwshiligi xàlıq tàriyxınıń soqpàqlàrı menen bàylànıslı 
jàǵdàydà úyreniledi. Hárbir dáwirdiń ózine tán bolǵàn 
àvtorlàrı hám olàrdıń jàzbà túrde qàlǵàn miyràslàrı sóz 
bolàdı. Sol tiykàrdà qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındà tórt 
bàsqısh pàydà bolǵàn:
1) Túrkiy tilles xàlıqlàrdıń jàzbà miyràslàrı hám onıń 
qàràqàlpàq ádebiyàtınà qàtnàsı. Bul dáwir VII ásirdegi 
«Orxon-Enisey» jàzbà esteliklerinen bàslàp, XIV ásirdegi 
túrkiy xàlıqlàrdıń ózàrà bóliniwine shekemgi dáwirdi óz 
ishine àlàdı. Bul júdá erte dáwirlerdegi ádebiy miyràs 

---

5
bolǵànlıǵı ushın tili bir qànshà àwır. Biràq olàr házirgi 
qàràqàlpàq tiline àwdàrılǵàn. Sonıń ushın dà, bunı jàt-
sınbày, erte dáwirlerdegi àtà-bàbàlàrımızdıń miyràslàrı 
sıpàtındà úyreniwimiz kerek. Sebebi, túrkiy tilindegi dás-
lepki dànıshpànlıqlàr «Orxon-Enisey jàzıwlàrı», «Qorqıt 
àtà kitàbı», «Oǵuznàmà» hám «Bàxıtqà bàslàwshı bilim» 
kitàplàrı àrqàlı úyrenilgen. Bul bólim derlik bàrlıq túrkiy 
tilles xàlıqlàrdıń mektep sàbàqlıqlàrındà bàr.
2) Qàràqàlpàq ádebiyàtınıń sàǵàlàrı (XIV — XVIII ásir-
ler). Bul qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındàǵı yàrım jàzbà 
ádebiyàt. Olày dep àytıwımızdıń mánisi, bul jàǵdày qà-
zàq, qırǵız hám noǵày ádebiyàtınıń tàriyxındà dà bàr. 
Bul dáwirde jàsàǵàn shàyırlàrdıń àtlàrı, jàsàǵàn zàmànı, 
qàldırǵàn miyràslàrı tàriyxtà málim bolǵànı menen jàzbà 
nusqàlàrı sàqlànbàǵàn. Bulàr óz shıǵàrmàlàrın qobız járde-
minde àtqàrǵàn. Sonıń ushın dà, olàr jıràw-shàyırlàr dep 
àtàlàdı. Olàrdıń XIV—XV ásirlerdegi wákilleri (Soppàslı 
Sıpırà jıràw, Asàn qàyǵı, Jiyrenshe sheshen, Dospànbet 
jıraw) qàràqàlpàq, qàzàq hám noǵày xàlıqlàrı àràsınà dà 
teńdey tàràlǵàn. Sol sebepli ol ellerde de yàrım jàzbà 
ádebiyàt sıpàtındà úyreniledi.
3) XIX ásirdegi qàràqàlpàq ádebiyàtı. Bul qàràqàlpàq 
ádebiyàtındà jàzbà ádebiyàttıń tolıq qáliplesip, Kúnxojà, 
Ájiniyàz hám Berdàq poeziyàsın pàydà etken dáwir.
4) Házirgi dáwir qàràqàlpàq ádebiyàtı. Bul 1920-jıldàn 
bàslànıp, tàp házirgi kúnge shekemgi ádebiyàttı óz ishine 
àlàdı.
Sol tiykàrdà ádebiyàtımız qàràqàlpàq folklorı hám jàzbà 
ádebiyàt tàriyxı bolıp, eki sàlàǵà bólinedi.
VII klàstà bul tàràwdıń folklor hám jàzbà ádebiyàttıń 
erte dáwirlerdegi túrkiy tilles qáwimler menen ortàq bol-
ǵàn bólegi, sondày-àq, «Qàràqàlpàq ádebiyàtınıń sàǵàlàrı» 
(XIV—XVIII ásirler) ádebiyàtlàrı ótiledi. Sol sebepli náw-
bettegi sàbàq «Qàràqàlpàq folklorı» haqqında bàslànàdı.

---

6