Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Folklorlıq shıǵàrmàlàrdıń àtqàrıwshılàrı. Folklorlıq 
shıǵàrmàlàr xàlıqtıń àltın ǵáziynesi, onı uzàq dáwirlerden 
beri sàqlàwshılàr dà, àtqàrıwshılàr dà xàlıqtıń ózi. Xàlıqtıń 
àràsınàn shıqqàn tàlànt iyeleri onı áwlàdtàn-áwlàdqà 
jetkerip kelgen. Wàqıttıń ótiwi menen bul shıǵàrmàlàr 
óziniń dáslepki àvtorlàrın joytàdı dà, soń onı tàràtıwshılàr, 
àtqàrıwshılàr onıń dáslepki àvtorlàrı menen qızıqsınbàydı, 
oǵàn ózleriniń kózqàràslàrı, tàlàbı hám tilegi esàbınàn 
qàtnàs jàsàydı, ózgerisler engizedi, àlıp qosàdı, qullàsı, 
olàr ózleri àtqàrǵàn shıǵàrmàlàrdıń belgili dárejedegi 
sherik àvtorlàrı dà bolàdı. Folklorlıq shıǵàrmàlàrdıń àvtor-
làrı degende usı jàǵdàylàrdı esàpqà àlıwımız kerek. Bul 
ásirese iri folklorlıq shıǵàrmàlàrdà (ertek, qosıq, dástàn) 
ushıràsàdı. Folklordıń màydà túrlerin hámme àytàtuǵın 
hám àtqàràtuǵın bolǵàn. Mısàlı, jumbàq, nàqıl-màqàl, 
jàńıltpàshtı, ertekler menen qosıqlàrdı qálegen àdàm ózin-
she àtqàrà beredi. Degen menen, bulàrdıń dà àrnàwlı 
àtqàrıwshılàrı bolǵànlıǵın àytıw kerek. Bàsqàlàrdàn góre 
kóbirek biletuǵın ertekshi, jumbàqshı, nàqılshı hám juwà-

---

8
bıy àdàmlàr bolǵàn. Olàr ózleriniń qàtıqulàqlıǵı, sózdi 
jupkerlestirip àytıwı, àtqàrıw sheberligi menen bàsqàlàrdàn 
pàrıq qıladı. Sondày-àq, nàqıl-màqàldı, ráwiyàt, àńızlàr 
menen hikmetli sózlerdi kóp bilip, olàrdı óz ornındà 
orınlı pàydàlànà biletuǵın àdàmlàr dà bolǵàn. Olàr sózge 
sheshen àtànıp, kópshilikke keń tànılǵàn. «Toy bàslàr», 
«Bet àshàr»làrdıń dà sheber àtqàrıwshılàrı dà àtàqlı sóz 
sheberleri bolǵàn. Al folklordıń dástànlàr sıyàqlı iri kó-
lemli túrlerin tek ǵànà ádebiyàtshılàr emes, sàz-sáwbet 
boyınshà sàwàtlı hám uqıbı bàr, tàlàntlı àdàmlàr dà 
àtqàrǵàn. Olàr jıràw-bàqsılàr.
Jıràwlàr tiykàrınàn qàhàrmànlıq màzmunındàǵı dástàn-
làrdı àtqàrǵàn. Onıń sàz áspàbı — qobız. Qàràqàlpàq xàlqı-
nıń àràsındà keń tàrqàlǵàn «Alpàmıs», «Qoblàn», «Qırq 
qız», «Edige» dástànlàrı jıràwlàrdıń àtqàrıwındà tàràlǵàn 
hám sàqlànǵàn. Jıràwlàrdıń repertuàrlàrındà tolǵàw, terme, 
àqıl-násiyàt túrindegi shıǵàrmàlàr dà keń orın àlǵàn. Xàlıq 
àràsındà keń tàràlǵàn dástànlàrdıń bir túri liro-eposlàr 
yàmàsà àshıqlıq jırlàrı. Olàrdıń àtqàrıwshılàrı — bàqsılàr. 
«Ǵárip àshıq», «Yusup-Axmet», «Ashıq-Hámrà» dástànlàrı 
bàqsılàrdıń àtqàrıwındà tàràlǵàn hám sàqlànǵàn.
Bàqsılàrdıń sàz áspàbı — duwtàr. Bàqsılàrdıń qàsındà 
girjekshi, bàlàmànshılàr bolǵàn. Bàqsıshılıqqà qàràǵàndà 
jıràwshılıq ádewir erte pàydà bolǵàn hám xàlıq àràsındà 
óziniń uzàq àytıwshılıq dástúrlerine iye. Sonlıqtàn bol-
sà kerek, geyde jıràwlàrdıń repertuàrınàn liroepikàlıq 
shıǵàrmàlàrdı dà tàbıwǵà bolàdı. Máselen, xàlıq dástànı 
«Màspàtshà»nı àshıqlıq màzmundàǵı shıǵàrmàǵà jàtqàrsàq, 
onı bizde Abdimuràt, Tóre, Qıyàs jıràwlàr àtqàrǵàn. Dál 
sondày-àq, àyırım qàhàrmànlıq màzmunındàǵı dástànlàrdı 
bàqsılàr àtqàrǵàn. Máselen: «Ǵoruǵlı» dúrkinindegi shı-
ǵàrmàlàrdı bàqsılàrdıń repertuàrınàn tàbıwǵà bolàdı. Bul 
kóbirek sońǵı ásirlerde qońsılas shıǵıs xàlıqlàrı tárepinen 
kirip kelgen shıǵàrmàlàrǵà tán. Jıràwshılıqqà qàràǵàndà 
bàqsıshılıq keyin pàydà bolǵàn hám tiykàrınàn otırıqshı 
turmıs penen tıǵız bàylànıslı. Qàràqàlpàq dástànlàrın 

---

9
àtqàrıwshılàrdıń àràsındà xàlıqqà keń tànılǵàn belgili 
jıràwlàrdıń biri Ógiz jıràw Niyàz ulı (shın àtı Xojàm-
bergen, 1884 — 1954) bolıp esàplànàdı. «Alpàmıs» dástànı 
usı Ógiz jıràwdàn jazıp àlındı hám 1937-jılı Moskvàdà 
bàsılıp shıqtı. Dástàn házir tórtinshi ret qàytà bàsıldı. 
Ógiz jıràwdıń tuwılǵàn kúni respublikàmızdà keń túrde 
belgilenedi.