Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

QÀRÀQÀLPÀQ FOLKLORÍ
Xàlıq àwızeki dóretpeleri hàqqındà túsinik
Folklor — inglis sózinen àlınǵàn bolıp, xàlıq dànàlıǵı, 
xàlıq dóretpesi degen mánisti àńlàtàdı. Sol ushın dà, xà-
lıq àwızeki dóretpelerin folklor dep àtàw pútkil dúnyà 
ádebiyàtınıń kópshilik bóleginde ushıràydı. Jàzbà ádebiyàt 
àz ràwàjlànǵàn ellerde folklor ádebiyàttıń eń bàslı bólegi 
bolıp esàplànàdı. Bunnàn tısqàrı, folklor xàlıq àràsınà 
ábden sińisip ketken ádebiyàt bolǵànı ushın dà, ol jàzbà 
ádebiyàtqà qàràǵàndà dà ànàǵurlım jiyi qollànılàdı. Se-
bebi, bundà àdàmnıń sàwàtlı hám sàwàtsızlıǵı menen 
birlikte, sózge sheberlik, tàqıwàlıq, wàqıyànı qızıqlı etip 
bàyànlàytuǵın qàtıqulàqlılıq eń bàslı orınǵà kóteriledi. 
Xàlıqtıń yàdındà qàlǵàn eń jàqsı qásterli sózleri tàńlàp 
àlınàdı. Sol sebepli ol jàzbà ádebiyàtqà qàràǵàndà dà 
ànàǵurlım keń ràwàjlànǵàn.
Qàràqàlpàq xàlqınıń ótmish tàriyxındàǵı uzàq dàwàm 
etken jàwgershilik olàrdıń bir jerde tez oràylàsıwınà múm-
kinshilik bermegen. Bálki, sonnàn bolıwı itimàl, qàràqàlpàq 
ádebiyàtı tàriyxındà dà folklor eń bàslı orınlàrdıń birin 
iyeleydi. Xàlıq àwzınàn jàzıp àlınǵàn 20 tomnàn àslàm 
ertekler, nàqıl-màqàllàr, jumbàqlàr, àytıslàr, xàlıq qosıqlàrı, 
kúldirgi sózler, sàlt-dástúr jırlàrı xàlıqtıń mádeniy ǵáziynesi 
esàplànàdı. Ele bulàrdıń jıynàlmàǵànlàrı dà kóp. Xàlıq 
àwzınàn jàzıp àlınǵàn jigirmàdàn àslàm dástàn hám sol 
dástànlàrdıń hárbiriniń 7 — 8 den àslàm vàriàntlàrı bàr. 
Demek, bulàrdıń bári de xàlıq àwızeki múlkiniń àltın ǵáziy-
nelerinen esàplànàdı. Qàràqàlpàq xàlıq dástànlàrınıń hárbirin 
àwızeki romàn dep àtàw múmkin. Demek, xàlıq àràsındà 
sonshàmà kóp ádebiy miyràs yàki xàlıq romànlàrınıń pàydà 
bolıwı eldiń ruwxıy bàylıǵınıń ádewir tereń bolǵànlıǵın bil-
diredi. Sol ushın dà «Edige», «Qırq qız», «Sháryàr», «Al-
pàmıs», «Qoblàn», «Máspàtshà» dástànlàrı xàlıqtıń mádeniy 
bàylıǵı bolıp tàbılàdı.

---

7
Folklorlıq shıǵàrmàlàr àwızshà tàràlàdı hám birewden 
birew yàdlàp àlıw àrqàlı ómir súredi. Olàr sońǵı ásirlerde 
bàspà sóz àrqàlı málim bolmàqtà. Biràq, usınıń ózinde 
de qádimgi dóretiw hám tàràlıw ózgeshelikleri menen 
bàspà sózge deyingi qáddin sàqlàp qàlàdı. Folklorlıq 
shıǵàrmàlàrdà hárbir xàlıqtıń ómir tirishiligi, kún kórisi, 
àrzıw-ármànı, tilek-màqsetleri sáwlelenedi. Folklordà 
xàlıqtıń tàriyxınà tiyisli màteriàllàr, onıń úrp-ádeti, sàlt-
dástúri, jámiyetlik ràwàjlànıwı, tábiyàt hádiyseleri boyın-
shà túsinikleri, ómir qubılıslàrınà qàrım-qàtnàsı, xàlıqtıń 
filosofiyàsı kórkem sáwlelenedi. Solày etip, àwızshà 
dórelip hám tàràlıp, xàlıq àràsındà àytılıp kiyàtırǵàn, 
óziniń tàràlıw usılınà qàrày jámáátlik dóretpege àylànıp 
ketken hám xàlıqtıń turmısı menen tilegin, àrzıw-ármànı 
menen úmitin, kópshiliktiń kóz qàràsın hám ideyàsın 
súwretleytuǵın ádebiy shıǵàrmàlàr xàlıq àwızeki dóretpesi 
yàmàsà folklor dep àtàlàdı.