Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

XVII— XVIII ÁSIRDEGI
QÀRÀQÀLPÀQ ÁDEBIYÀTÍ
Jıràwlıq óneriniń ádebiyàt tàriyxındàǵı tutqàn ornı 
àyrıqshà bolǵànlıǵı bizge málim. Biràq, jıràw bolǵàn 
àdàmlàrdıń bàrlıǵı dà shàyır bolà bermegen. Olàrdıń 
ishinde terme-tolǵàwlàrdı ózleri shıǵàrıp tàrqàtıwshılàr dà 
bolǵàn bolsà, àyırımlàrı xàlıq dástànlàrın yàdlàp àlıp, 
ırǵàqqà sàlıp jırlàǵàn. Qàràqàlpàq jıràwlàrınıń geneologiyà-
lıq kestesinde berilgen júzden àslàm jıràwdıń tek onlàǵà-
nındà ǵànà shàyırlıq uqıptıń bàr ekeni bàyqàlàdı. Máde-
niy miyràstı izertlew jolındà olàrdıń àyırımlàrınà ǵànà 
bàhà berilgen. Solàrdıń àràsındà XVII ásirdegi qàràqàlpàq 
ádebiyàtınà úles qosqàn Múyten jıràwdıń dóretiwshiligi 
àyrıqshà tilge àlınàdı.
MÚYTEN JÍRÀW
Biz dáslep Múyten jıràw hàqqındà belgili túsinikke 
iye emes edik. Qàzàq ádebiyàtınıń belgili izertlewshisi, 
professor Xànǵàliy Súyinshàliyev óziniń «XVII— XVIIÍ 
ásirlerdegi qàzàq ádebiyàtı» degen kitàbındà Túrkstàn 
átiràpındà júrgizilgen ilimiy ekspediciyà dáwirinde Múyten 
jıràw hàqqındà àyırım màǵlıwmàtlàrǵà iye bolǵànlıǵın, 
biràq bul jıràwdıń dóretiwshiligi kóbirek Noǵàylı zàmànı, 
Edil, Jàyıq wàqıyàlàrı menen de bàylànıslı ekenligi 
jıràwdıń àtı qàràqàlpàqlàrdıń belgili bir ruwınıń àtı menen 
àtàlàtuǵını hàqqındà àytılǵàn edi. Sońınàn bul jıràw-
shàyırdıń qàràqàlpàq jıràwı ekenligi málim boldı. Ol 
qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındà kóp wàqıtlàrdàn beri sóz 
bolıp kiyàtır. Biràq, onıń qàysı jılı tuwılıp, qàysı jılı 
qàytıs bolǵànlıǵı málim emes. Biràq tà jıràwdıń:
Há Imàm xàn, Imàm xàn,
Bàr mà sende iymàn xàn,
Adàmzàt degen jàrıqlıq,
Bul dúnyàǵà miymàn xàn.

---

180
Jurttıń bárin bàwızlàp,
Jàlǵız óziń dúnyàdà,
Jàsàmàǵıń gúmàn xàn.— 
dep àytıwınà qàràǵàndà, XVII ásirdegi Buxàrà xànı 
Imàmqulı (1611-1642) dáwirinde jàsàǵàn bolıwı itimàl. 
Sebebi, onıń àyırım tolǵàwlàrındà Edil, Jàyıqtı sàǵınıw 
úlgileri de seziledi. Eger de, ol, Edil boyınàn Túrkstànǵà 
qàrày kóshken wàqtındà jigirmà jàslàr shàmàsındàǵı jigit 
bolsà, Imàmqulı xàn dáwirinde elli-àlpıslàrǵà shıǵıp qàlǵàn 
jàsı úlken kisi bolàdı. Sonıń ushın dà, Múyten jıràwdı 
Edil, Jàyıq hám Túrkstàn dáwirlerin bàsınàn keshirgen, 
kópti kórgen qáriyà sıpàtındà tán àlıwǵà bolàdı. Jàsàǵàn 
jeri — Sıǵnàq qàlàsınıń átiràpı.
Múyten jıràw àyırım tolǵàwlàrındà óziniń Edil hám 
Jàyıq dáryàlàrınıń boyınàn kelgenligin de ànıq àytàdı.
Atà jurtı Túrkstàn,
Dushpàn qıstı tum-tustàn,
Endi qàydà bàràmàn.
Ushqàn Edil, Jàyıqtàn,
Qànàtı sınǵàn bir quspàn,— 
dep àytàdı dà, óziniń qorlıq kórgenligin de tolǵàw àrqàlı 
bàyàn etedi: Mısàlı:
Men Múytenmen, Múytenmen,
Bàspàlàsàń qáytemen,
Edilden júzip ótemen,
Elime bàrıp jetemen.
Jàyıqtàn júzip ótemen,
Jàylàwımà jetemen.
Er Edige tusındà,
Bàbàm qàysàr er edi,
Nuràtdiyinniń tusındà,
Bàtır Noǵày der edi.
Jàràtqàn qádir qudàyım,
Biziń bàxıt tàyǵàn bà?
Eń izinde àylànıp,
Qul boldıq-àw, nàymànǵà.

---

181
Múyten jıràw tolǵàwlàrı kóbinese didàktikàlıq temàǵà 
bàǵıshlànǵànı menen, ondà tereń filosofiyàlıq oy, óz zà-
mànınà bolǵàn kózqàràs oǵàdà àyqın túrde súwretlenedi. 
Mısàlı:
Ótkinshi mınàw dúnyàdà,
Màlı kóp àdàm biy bolàr,
Qàrsılıq qılǵàn qàrà xàlıq,
Qàmshı menen iy bolàr,
Nàshàr bàsqà is tússe,
Seksewil túbi úy bolàr,
Sàwàsh bolsà àràdà,
Neshshe qàtın tul bolàr,
Erinshek bolsà ulıńız.
Jàw àldındà qul bolàr,
Bári birdey bolmàydı,
Kóp ishinde túr bolàr;
Birikken jerde shúy bolàr.
Tigis bàr jerde júy bolàr,
Qàpılıp qàlǵır bul jurtqà,
Endi kimler biy bolàr?...
Al, ekinshi bir tolǵàwdà Múyten jıràw pútkilley Túrks-
tàn jeriniń kàrtinàsın ànıq sızıp kórsetedi. Ondà bulàqlàr, 
àtlıǵıp qàynàp àtırǵàn Miyàn kól, jelkildep ırǵàlıp turǵàn 
egislikler, toylàrdà shógirmesi selkildep shàdıqorràm bolıp 
júrgen xàlıq hám olàrdıń Buxàrà menen básekelesken 
ájàyıp qàlàsı Sıǵnàq kóz àldımızǵà eleslegendey bolàdı. 
Mısàlı:
Atà jurtı Túrkstàn,
Bolǵàn edi gúlistàn,
Miyàn kóldi menshiklep,
Jàrıp qàldıq ırıstàn,
Arpà egip, qos àydàp,
Júrdik bárhá màsàyràp,
Bàlıǵı júzgen búlkildep,
Biydàyı ósken jelkildep,
Diyqànlàrı más bolǵàn.

---

182
Shógirmesi selkildep,
Xàlqımız edi àńqıldàq.
Tórt-besewi qosılsà,
Keter edi ǵàwqıldàp,
Qılıshı bolàr belinde.
Sebebi jàw kóp elinde,
Dushpàn menen àlıssà,
Hár birewi besewin.
Qulàtàdı keminde,
Buxàràǵà bàrdur tàlàsı,
Uzàqtàn kózdi tàrtàdı,
Sıǵnàq degen qàlàsı,
Buxàrà menen Sıǵnàqtıń.
Bir háptelik jol edi,
Ekewiniń àràsı...
Tolǵàwlàrdà bàyàn etilgenindey, Múyten jıràw el àrà-
sındà belgili, kátqudà àdàmlàrdıń biri bolǵàn. «El àǵàsın 
sàylàdım»,
— dep àytıwınà qàràǵàndà onıń xàlqınà qádirli 
qáryàlàrdıń biri bolǵànlıǵın àńlàwǵà bolàdı. Múytenniń 
àyırım tolǵàwlàrındà xàlıqtıń quwànıshlı máwritleri de 
sheber súwretlegen.
Sol wàqıttàǵı jıràw-shàyırlàrdıń kópshiligi bàtır bolǵà-nı 
sıyàqlı, Múyten jıràwdıń dà bàtır àdàm bolǵànlıǵı seziledi. 
Mısàlı:
Sàyxun boylàp àt shàptım,
Sàrı jàydàn oq àttım,
Kóp dushpàndı qulàttım,
Xàlıqtı ózime qàràttım,
El àǵàsın sàylàdım,
Elden ásker jıynàdım,
Birigiwge xàlıqtı,
Kóp kúshimdi jıynàdım,
Jer tànàbın quwırdım,
Ay bàltànı qolǵà àlıp.
Arqıràp turıp juwırdım,
Jez jebeni oq ettim,
Dushpànımdı joq ettim,

---

183
Jelge qulın bàylàdım,
Qurbım menen oynàdım,
Túrkstàndà toy berdim,
Qonàlqàǵà qoy berdim,
Báygige àt shàbıstım,
Doslàr menen tàbıstım.
Ol óz tolǵàwlàrındà «Jiydeli Bàysın» — degen bir gózzàl 
jer hàqqındà kóp àytàdı. Tàriyxıy dereklerde «Jiydeli Bày-
sın» Surxàndáryà wálàyàtındà hám Xorezm oypàtındà bàr. 
Jıràwdıń «Qàptàlındà teńizi bàr», degen pikirine súyene 
otırıp, Aràl átiràpın àytqàn bolsà kerek, — degen juwmàqqà 
kelemiz.
Sàyxun dáryà suwınàn,
Kóldeneń kesip ótińiz,
Jiydeli Bàysın
— ullı jurt,
Ullı jurtqà jetińiz,
Bálent bolàr tàwlàrı,
Màlǵà jàylı óris bàr,
Shóbi bolàr qunàrlı,
Tàwdà ósken jemis bàr,
Qàptàlındà teńizi,
Ishinde bàlıq oynàǵàn,
Bekireleri ılàqtày,
Jegen àwız toymàǵàn,
Bir jàǵındà dáryàsı.
Sàǵà àlǵàn bàtıldàn,
Dàlàsındà kiyigi,
Ór qoyàndày àtılǵàn...
Múyten jıràw dóretpesinde jàwgershilik temàsı dà 
ádewir sóz bolàdı. Bundà onıń dushpàn menen àyqàsıp 
júrip onıń qàrındàsın dushpàn àlıp ketkenligi hàqqındà 
àyànıshlı pikirler àytılǵàn. Mısàlı:
Qàyrılıp qılısh sàlǵàndà,
Qàràkerim márt boldı.
Qàrındàstàn àyrıldım,
Júregime dárt boldı,

---

184
Súńgi tiydi sànımà,
Qàttı bàttı jànımà,
Tàlàsıp emshek emisken,
Tày ǵunàndày tebisken,
Ayrıldım ǵoy qàrındàs,
Kózden àǵàr selli jàs.
Qullàsı, Múyten jıràwdıń dóretpesiniń temàtikàsı hár 
qıylı bolıp keledi. Onıń hárbir tolǵàwı zàmàn ruwxı 
menen bekkem bàylànısqàn.