Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sorawlar hám tapsırmalar
1. Jiyen jıraw jasaǵan dáwirde xalıqtıń turmısı qanday edi?
2. «Posqan el» poemasına tiykar etip qanday waqıya 
alınǵan?
3. Jarlılarǵa súyiwshilik hám tilekleslik sezimi qalay kór-
setiledi?
4. Poemadaǵı Minayımnıń obrazına sıpatlama beriń.
5. Shayırdıń óziniń poemada sóz etilgen waqıyalarǵa qat-
nası qanday?
6. Poemanıń «Baylardıń posıp kóshiwi, jeri jetpey kósh-
ken joq», — degen jerinen baslap,
«Kewlim dártke tolǵan soń,
Qayǵılardı jırlayman...» degenge shekem yadlap alıń.

---

224
ISLAM DINI ARQALÍ
TARALǴAN ÁDEBIYAT
Quràn
Aràb mádeniyàtınıń eń muqàddes estelikleriniń biri 
esàplànǵàn Quràn islàm qàǵıydàlàrınıń tolıq jıynàǵı bolıp, 
diniy isenim, huqıq, ádàlàt hám tárbiyà máselelerin 
tolıq óz ishine qàmtıydı. Bul kitàp negizinen Allàtààlà 
tárepinen 23 jıl dàwàmındà Jábireyil perishte àrqàlı 
kewline sińdirilgen kitàp bolıp, sońınàn bàrıp qàǵàzǵà 
túsirilgen. Sonıń ushın dà, bundàǵı sózler Allàtààlànıń 
óz qálewi menen óziniń mómin bendelerine jiberilgen 
úgiti sıpàtındà úyreniledi. Bul kitàpqà heshkim de àvtor 
sıpàtındà dàwà qılà àlmàydı. Sebebi, bàrlıq qol jàzbàlàrdà 
«Quràn sózi — Allànıń sózi»,— degen pikir qàbıl àlınǵàn.
Quràndà àdàmlàrdıń dúnyà tànıwı, jàsàw shàràyàtı, 
ómirge kózqàràsı, ómirde tutqàn ornı islàm dininiń 
qàǵıydàlàrı tiykàrındà sheshilgen. Bundà hárqàndày àdàm 
óz sheshimin pútkilley Allàtààlàǵà tàpsırıwı hám sol 
tiykàrındà ómirden hàdàl hám bàxtiyàr ornın tàbıw 
uqtırılàdı. Sonıń ushın dà, Quràn súrelerinde àrtıqshà 
qollànǵàn sóz joq. Ásirese, onıń àràb tilindegi súreleri 
poetikàlıq sheberlik penen jàzılǵàn bolıp, oǵàn dúzetiw 
kirgiziw hàslà múmkin emes. Kópshilik súreleri qàrà sóz 
benen jàzılǵàn poeziyàǵà uqsàydı. Sózleriniń qiráátliligi 
(muzıkàlılıǵı, ırǵàqlılıǵı) ádewir bàsım. Sonıń ushın dà, 
bul kitàptı tek àràb tilinde ǵànà oqıw uqtırılǵàn. Biràq 
sońǵı dáwirde kóp ǵànà xàlıqlàrdıń Quràn súrelerin túsi-
nip oqıwǵà bolǵàn tàlàplàrınıń kúsheyiwine bàylànıslı 
Qurànnıń inglis, nemec hám orıs tillerindegi àwdàrmàlàrı-
nàn tısqàrı ózbek, qàzàq, qırǵız tillerine àwdàrılà bàslàdı. 
Bul ájàyıp esteliktiń jetiden bir bólegi (Hàftyàk) qàràqàl-
pàq tiline de àwdàrıldı.
VI ásirden bàslàp Ortà Aziyànıń àràblàr tásirinde 
bolıwı, bul jerde àràb tili, dini hám mádeniyàtınıń ràwàj-

---

225
lànıwınà sebepshi boldı. Bul jerdegi mektep-medreselerde 
sàbàqlàr àràb tilinde oqıtıldı. Xàlıqtıń sàwàtlı bólegi àràb 
tilin ózlestirdi. Sonıń ushın dà bul ellerde àràb qol jàzbà-
làrınıń tàrqàlıwı tábiyiy edi. Al Quràn bolsà, bul jerdegi 
xàlıqlàrdıń ruwxıy àzıǵı bolıp esàplànàdı. Usındày sebepler 
menen Quràn súreleri de ózbek, tájik, qàzàq, túrkmen, 
qırǵız hám qàràqàlpàq mádeniyàtınıń tàriyxı menen oǵàdà 
bàylànıslı.
Quràn táliymàtınıń eń ájàyıp tàmànı sondà, ol àdàm-
làrdı birin-biri àldàmàwǵà, birewdiń hàqısın jemewge, 
turmısqà qanààt, ómirge bereket, hàqıyqàtlıqtı moyınlàw, 
jetimlerdi sıylàw kerekligi túsindiriledi, sonıń menen bir-
likte àdàm bàlàsı jàsırın hàldà kóp ǵànà nàmàqul islerdi 
isleydi. «Bul islerimdi heshkim bilmeydi»— dep oylàydı. 
Bul kitàptà bundày jàsırın islerden Allàtààlànıń tek ózi 
xàbàrdàr ekenligi hàqqındà xàbàr beredi. Sonıń ushın 
dà, àdàmzàttıń eki ómiri bàr ekenligi, birinshisi jer ústi 
dúnyàsı, yàǵnıy házirgi àdàmzàt jàsàp turǵàn dúnyà. 
Ekinshisi, jer àstı dúnyàsı, yàǵnıy, àdàm óliminen keyin 
qàytàdàn tirilip, jer ústi dúnyàsındà kórsetken jàqsılıq hám 
jàmànlıqlàrı hàqqındà esàp beriw.
Quràn táliymàtınà kóre, jer ústi dúnyàsı àdàmzàttı qà-
dàǵàlàw dúnyàsı. Bul dúnyàdà dà jàqsılıq hám jàmànlıqtı 
tàrqàtıwshılàr kóp bolàdı. Jàqsı hám jàmàn àdàmlàr dà 
Allàtààlànıń bendesi. Sonıń ushın óz bendeleriniń jàsàwı 
ushın erkinlik bergen Allàtààlà bul dúnyadà háddinen 
àsıp ketkenlerdi qàtàl jàzàlàydı, apàtqà ushıràtàdı. Bunnàn 
tısqàrı bul dúnyànıń ádil pàtshàlàrı menen qàzılàrı dà 
ádàlàt ushın gúresken islàm táliymàtınà járdem beriwi 
kerek, — dep esàplàydı. Sonıń ushın dà hárqàndày àdàmdà 
eń dáslep islàmǵà bolǵàn isenim pàydà bolıwı zárúr.
Quràndà bàyàn etilgen ekinshi dúnyà — àdàmlàrdı 
bàhàlàw dúnyàsı. Hárqàndày àdàm ekinshi dúnyàǵà kirip 
bàrǵàn jerde ózi hàqqındà esàp beredi. Bul jerde àdàmzàt-
tıń jàqsılıǵı hám jàmànlıǵınıń shegàràlàrınıń hámmesi 
àshılàdı. Ómirdegi jàqsı hám jàmàn háreketleri hàqqındà 
15— Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

226
perishteler ádàlàt penen esàp beredi. Sońınàn àdàmlàr 
bul dúnyàdà kórsetken jàqsılıq hám jàmànlıq háreketlerine 
qàrày, ekinshi dúnyànıń eki dárwàzàsınà qàrày bólinedi. 
Birinshi dárwàzà — beyish. Bul jerge Allàtààlàǵà sàdıq 
bolıp, ádàlàt penen kún keshirgen, birewdiń hàqısın jemey, 
óz miyneti menen kún kórgen, heshkimnen àsıp tàspàǵàn 
qanaatshıl àdàmlàr kiredi.
Beyishke bàrıw ushın bày yàki jàrlı bolıw dà shárt 
emes. Ol jerge bàràtuǵınlàr nàmàz-oràzàsı dúziw, hesh-
kimge qıyànet etpegen, pák àdàmlàr bolmàǵı kerek. 
Jàslày qàytıs bolǵàn sàǵıyrà bàlàlàr dà tàp sol topàrǵà 
kiredi. Sebebi olàr bul dúnyànıń ǵàlmà-ǵàllàrınàn biyxàbàr 
perishte hàlındà ketken.
Quràndà beyishte, álbette, Allàǵà qulshılıq etiwshi 
móhminler (ótirik-ósek sóylemewshi, kisi hàqın jemewshi, 
hàdàl miyneti menen kún kórip, ózgelerge húrmet etip, 
jàqsılıq etiwshiler) àstınàn dáryàlàr àǵıp turǵàn bàǵ ishin-
de, àllàtààlà ráhim etiwi menen máńgi ráhátte jàsàydı, 
dep àytılǵàn.
Ekinshi dárwàzà — dozàq. Bul jer máńgi jànıp turǵàn 
ot bolıp, oǵàn bul dúnyànıń buzǵınshılàrı Allàtààlànıń 
ádàlàtlı kórsetpelerine boysınbàǵàn urı-ǵàzzàplàr, ótirikshi-
jàlàxorlàr tàslànàdı.
Qurànnıń kórsetpesi boyınshà, Shàytàn àdàmdı joldàn 
àzǵıràdı. Sonıń ushın, jàqsı àdàmlàrdı joldàn shıǵàrıw-
shılàr dà shàytàn menen bàràbàr. Bul hàqqındà tómende-
gishe jàzılǵàn: