Demografik rivojlanish mohiyati

O'zbekistonda xotin-qizlar salmog'i

• www.arxiv.uz

• O’zbekiston aholisining yosh tarkibi ham mamlakatimiz o’rtacha ko’rsatkichidan farq qiladi. CHunki, turli yoshdagi aholining soni va salmog'i o’sha territoriyada aholining takror barpo qilinishi rejimini harakteriga ko’p jihatdan bog'liq bo’ladi. O’zbekistonda uzoq umr ko’ruvchilar ham ko’payib bormoqd. Masalan, 1959-1970 yillar orasida Respublikaning barcha aholisi 45 % ko’paygani holda 80-90 yoshdagi qariyalar soni 63 %, 90-99 yoshdailar soni 45 % ko’paydi va h.k. 1970 yilda O’zbekistonda 80-100 va undan ham katta yoshdagilar aholi soni ancha yuqori bo’ladi.

• www.arxiv.uz

• Aholining ko`payishiga urushlar, qahatchilik, kasalliklar ta`sir etadi. Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishi yiliga 90 mln. kishi, ya`ni tabiiy ko`payish 2%ni tashkil etsa, O`zbekiston aholisi 2,9%ga o`smoqda.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Jahonda aholisining tabiiy o`sish
• koeffisienti eng past bo`lgan mamlakatlar: (2007 y)

• Estoniya (-0,2)

• Latviya (-0,5)

• Litva (-0,4)

• Belorussiya (-0,5)

• Ukraina (-0,6)

• Bolgariya (-0,5)

• Vengriya (-0,5)

• www.arxiv.uz

• Dunyo bo`yicha aholining yillik tabiiy o`sishi 1,2 % ni
• tashkil etgani holda (2007 y)

• www.arxiv.uz

• Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishini 2 turga bo`lib o`rganiladi.
• Aholi ko`payishining 1-tipi: “Demografik tanglik”. Bu tur uchun tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish ko`rsatkichlarining nisbatan past ekanligi xosdir. Bunga Shimoliy Amerika va Evropa davlatlari misol bo`ladi. Masalan: GFR, Daniya, Italiya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya, Latviya. Bu mamlakatlarda tug`ilishning kamayishiga shahar aholisining tez ortishi (shaharlarda tug`ilish qishloqlardan kam bo`ladi), ayollarning ishlab chiqarishga ko`p jalb etilishi, erkaklar salmog`ining nisbatan kamligi (15 mln.kishiga Horijiy Yevropada), katta yoshdagilar salmog`ining ortib, kichik yoshdagilar salmog`ining kamayishi sabab bo`ladi.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Aholining tabiiy ko`payishi har 1000 kishiga 4 ta va undan kam. Masalan: Germaniyada oilaning o`rtacha me`yori 2,7 kishi. Har 4 oilaning 1tasi farzandsiz. Rossiyada ham tabiiy ko`payish ancha past bo`lib, ko`p bolali oilalarning kamayishi kam bolali oilalarning ko`payishi kuzatilinmoqda. Oilaning o`rtacha me`yori 3,2 kishini tashkil etadi. Bu mamlakatlarda tug`ilishning va tabiiy ko`payishning o`sishiga qaratilgan demografik siyosat olib borilmoqda.

• www.arxiv.uz

• Aholi ko`payishining 2-tipi: “Demografik faollik yoki portlash”. Bu turi uchun tug`ilish va tabiiy ko`payishning yuqori, juda yuqori va o`limning kamligi xosdir. Aholi ko`payishining bu turi rivojlanayotgan davlatlar uchun xos bo`lib, asosiy sabablari: mustaqillikdan keyingi hozirgi zamon tibbiyoti, sanitariya-gigiena yutuqlaridan keng foydalanish, yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish, ekonomika taraqqiyot darajasining pastligi, qishloq xo`jaligining usturligi (bolalar ishi hisoblanadi), savodsizlik, sanitariya madaniyatining etarli emasligi, ayollarning oilada va jamiyatda erksizligi, nikohga erta kirishi, ko`p bolalikni rag`batlantiruvchi diniy, iqtisodiy (mat-geroy 10 ta bolali), milliy, mahalliy odatlar.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Tug`ilish va tabiiy ko`payish yuqori bo`lgan mamlakatlar asosan Osiyo, Afrika davlatlardir. Bularda oilaning o`rtacha miqdori 6 kishi. Aholining tabiiy ko`payishi 1000:30 kishi. 90 yillari tug`ilish (1000:54) va tabiiy ko`payish (1000:41) eng yuqori bo`lgan davlat Keniya bo`lgan. Aholi ko`payishining sur`ati shunday saqlansa 17 yilda mamlakat aholisi 2 barobar ko`payadi. Buyuk Britaniya aholisining 2 hissa ko`payishi uchun 630 yil kerak bo`ladi.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Demografik portlash XX asrning 60 yillari paydo bo`lgan. Demografik portlash asosan Horijiy Osiyo mamlakatlarida kuzatilinmoqda. Ma`lumki, aholisi soni 100 mln dan ortiq bo`lgan mamlakatlarning 7 tasi Osiyoda joylashgan. Bu mamlakatlarda demografik siyosat aholi tabiiy ko`payishini kamaytirishga qaratilgan (hatto konstitusiyaga kiritilgan).

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Demografik siyosat – Ma`muriy (er bermaslik, ishga olmaslik, uy joy bilan yaxshi ta`minlamaslik yoki aksi), iqtisodiy (oylikni to`la bermaslik, sosial ta`minotni yaxshilamaslik, bezdetniy, geroy ona va h.k. yoki aksi) targ`ibot va boshqa tadbirlar aholining tabiiy ko`payishiga o`zi hohlagan yo`nalishda ta`sir ko`rsatishdir.

• www.arxiv.uz

• Dunyo aholisining tabiiy
• o`sishi regionlar bo`yicha:

• Shimoliy Amerikada 1000/5 kishi.

• Lotin Amerikasida 1000/ 19 kishi.

• Horijiy Yevropada 1000/ 2 kishi.

• Horijiy Osiyoda 1000/ 18 kishi.

• MDH da 1000/7 kishi.

• Afrikada 1000/ 30 kishi.

• Avstraliya va Okeaniyada 1000/ 12 kishi

• www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlari:

• Kuznеtsоv I. “Gеоgrаfiya nаsеlеniya i хоzyaystvа mirа” Mоskvа “Drоfа” 1990. Uchеbnik 10-klаssа.
• Urlаnis B. “Nаsеlеniе mirа” Mоskvа, Pоlitizdаt. 1965.
• Аsаnоv G. Sоtsiаl iqtisоdiy gеоgrаfik lug‘аt. Tоshkеnt, “O‘qituvchi” 1990 y.
• www.ziyonet.uz

• www.arxiv.uz