Denov Tadbirkorlik va Pedagogika Instituti “Tadbirkorlik va boshqaruv” fakulteti Biznesni boshqarish yo’nalishi

Soliq ob‘ekti - soliq too`lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish uchun asos boo`lib xizmat qiladigan daromadi, oboroti va mol-mulki tushuniladi. Soliq obo`ekti sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarni qiymati, yer maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari, tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi. Soliq obo`ekti aslida jamiyatdagi mavjud moddiy va mao`naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yoo`li bilan ulardan foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq subo`ektlarining huquqlarini soliqqa tortishni ifodalaydi. Binobarin, moddiy yoki mao`naviy boyliklar soliq obo`ekti qilib albatta unga mulkiy huquqga ega boo`lgandagina yuzaga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi, chunki egasiz imoratga nisbatan soliq subo`ekti mavjud emas, vaholanki, boo`lgan taqdirda ham soliq obo`ekti sifatida imorat emas, balki ushbu imoratga boo`lgan mulkiy huquqqa soliq solinadi. Shu jihatdan aytish mumkinki, soliq obo`ekti aslida yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy huquqi va daromadiga qaratiladi. Soliqqa tortish predmeti - soliq solinadigan daromad, oborot, mol-mulk va boshqalarga boo`lgan huquq emas balki ularning oo`zidir, yao`ni soliq solish obo`ekti boo`lib biror-bir soliq predmetiga boo`lgan huquq tushunilsa, predmet boo`lib ana shu egalik qilinadigan daromad, yer uchastkasi, imorat va boshqalarning oo`zi tushuniladi. Soliq obo`ekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qilish huquqiga ega boo`lsa, unda soliqni too`lash majburiyati, yao`ni soliq subo`ektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi soliq obo`ektini vujudga keltirsa, oo`z navbatida ushbu predmetga kimning egalik qilishi soliq subo`ektini yoki soliq too`lovchisini namoyon etadi. Soliq manbai - bu soliq too`lovchining too`laydigan soliqlari manbai, yao`ni daromadi. Soliq obo`ekti va soliq manbaini bir-biridan farqlash lozim. Ayrim soliq turlari boo`yicha, masalan, daromad (foyda)ga, yalpi daromadga, jismoniy shaxslarning daromadiga soliqlar boo`yicha soliq obo`ekti ham soliq manbai ham bir xil boo`ladi, yao`ni nima obo`ekt boo`lsa, uning oo`zi manba hisoblanadi. Shu oo`rinda soliqqa tortish predmeti, soliq obo`ekti va soliq manbaini farqlash va ularning mohiyatini ochib berish uchun aniq soliq turi boo`yicha koo`rib chiqishga harakat qilamiz
Soliq bazasi - soliq obo`ektining soliq stavkasi qoo`llaniladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq stavkasi qoo`llaniladigan obo`ektning miqdoriga ham bogo`liq. Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim boo`lgan soliq obo`ektidan ruxsat etiladigan chegirmalarga bogo`liq ravishda oo`zgarib turishi mumkin. Soliq bazasini soliq too`lovchilarning mazkur toifasiga taqdim etiladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga ruxsat etiladi. Shu oo`rinda tao`kidlash joizki, soliq bazasi soliq obo`ektidan katta yoki kichik boo`lishi mumkin. Masalan, yuqorida qayd etganimizdek, soliq too`lovchiga soliqdan imtiyozlar koo`zda tutilgan boo`lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq obo`ektidan kichik, soliq obo`ekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan boo`lsa undan katta boo`lishi mumkin. Soliqqa tortish birligi - bu obo`ektning oo`lchov birligi. Masalan, daromad yoki mol-mulk soligo`ida obo`ektning oo`lchov birligi boo`lib uning soo`mdagi bahosi ifodalansa, yer soligo`ida oo`lchov birligi boo`lib kv.m. yoki gektar hisoblanadi.Soliq stavkasi - obo`ektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qoo`yilgan meo`yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng koo`p amaliy ahamiyatga ega boo`lgan unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini oo`zgartirish orqali davlat xoo`jalik yurituvchi subo`ektlar faoliyatiga sezilarli tao`sir etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yoo`naltirilishi, rago`batlantirilishi mumkin. Soliq imtiyozlari - soliq too`lovchilarga soliqlar boo`yicha turli xil engilliklar boo`lib, ular vaqtinchalik va doimiy, too`liq yoki qisman va boshqa koo`rinishlarda berilishi mumkin. Soliq imtiyozlarining turlari, amal qilish mexanizmlari, belgilash mezonlari mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Soliq bazasini hisoblash usullari. Soliq bazasini hisoblashning ikki xil usuli mavjud boo`lib, ular kassa usuli va hisobga olish usullaridir. Kassa usulida soliq too`lovchida soliqlarni too`lash majburiyatlari daromad olganidan keyin vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan yoki sotishdan tushum qachon kelib tushishidan qat‘iy nazar tovarlarni joo`natilishi oo`z navbatida soliqlarni too`lash majburiyatlarini vujudga keltiradi. Soliqqa tortish usullari uch xil koo`rinishda amalga oshirilib. Ular quyidagilarga: soliqqa tortishning kadastrli, deklaratsiya va manba oldidan soliqqa tortish usullariga ajratiladi. Soliqlarni to‘lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonunchiligida har bir soliq turining byudjetga too`lash muddatlari belgilangan. Soliqni too`lash muddatlari deganda soliq too`lovchilarning davlat byudjeti oldida soliq majburiyatlarining bajarish muddati ifodalanadi.
«Soliqlar - daromadlarni barqarorlashtiruvchi vosita» nazariyasining asoschisi E.Jerarden (Frantsuz iqtisodchisi) soliqlar yordamida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmiga tao`sir etib, jumladan soliqqa tortishning progressiv shkalasini qoo`llash orqali jamiyat ao`zolarining mulkiy tengsizligini tugatish mumkinligini tao`kidlaydi. Iqtisodiyotni soliqlar orqali boshqarishning asosiy maqsadi xoo`jalik yuritishda qulay sharoitlarni yaratib berish va xoo`jalik yurituvchi subo`ektlarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iborat boo`lib, shu maqsadlarga yerishish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:

• soliq tushumlari hajmini oo`zgartirish;
• soliqqa tortishning shakl va usullarini oo`zgartirish;
• soliq stavkalarini oo`zgartirish, ularni tabaqalashtirish;
• soliq imtiyozlaridan foydalanish;
• soliqqa tortilishi lozim boo`lgan obo`ektlarni oo`zgartirish;
• jarimalar qoo`llash va boshqalar.

Davlat iqtisodiyotni soliqlar orqali tartibga solishda makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada tao`sir etadi. Makroiqtisodiy darajada, soliq stavkasi miqdoriga oo`zgartirish kiritish orqali inflyatsiyani chegaralash, tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish kuchlarining hududlararo mukammal joylashishini tartibga solish, mehnatga layoqatli aholini ish bilan tao`minlash, iqtisodiy oo`sishga yerishish kabi keng koo`lamli maqsadlarga yerishish mumkin. Mikroiqtisodiy darajada esa xoo`jalik yurituvchi suyub‘ektlarning moliyaviy holatiga tao`sir etishi, ularning investitsiya faoliyatini rago`batlantirishi kabilarga yerishishi mumkin. Iqtisodiyotni soliqlar orqali boshqarishda soliq mexanizmi elementlaridan keng koo`lamda foydalaniladi. Ulardan keng qoo`llaniladigan va samarali choralari sifatida soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini oo`zgartirish kabilarni alohida qayd etib o`tish lozim.