Devonu lug‘otit turk

Tahlil va natijalar 
“Devonu lug‘otit turk”, birinchi navbatda, turkiy urug‘ va qabilalar tillarining 
xususiyatlarini, urf-odatlarini, lingvistik xususiyatlarni, tarixi va lug‘at boyligini 
o‘rganishga bag‘ishlangan asar. Shuning uchun ham asar mundarijasida qator 
lingvistik ma’lumotlarga keng o‘rin ajratilgan. Bular sirasiga tillararo fonetik farqlar, 
so‘z yasalishi, yozuv va boshqa qaydlarni kiritish mumkin. Asarning lug‘at qismida 
esa juda ko‘p jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan uning qomusiylik darajasini 
ta’minlagan materiallarga o‘rin berilgan. Ular turli xalqlarning tarixi, urf-odati, 
adabiyoti va boshqa sohalarini o‘rganishimizda ishonchli manba sifatida 
xarakterlanadi. Bu xususiyat taom nomlariga ham dahldordir. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 5 / 2020
ISSN 2181-063X
158
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Taom nomlari: 
a) kundalik turmushda odatiy tarzda tayyorlanadigan taom nomlari: 
Bγshkal [3] bu-hozirda tayyorlanadigan lochira. Lochira hozirgi o‘zbek tilida 
oshirilmagan xamirdan tandirga yopiladigan non; 
b) biror maxsus marosim bilan bog‘liq taom nomlari:
Basan-o‘lik ko‘milgach yeyiladigan taom, Jug‘ [3] deb atalgan taom esa, vafot 
etgan odam uydan chiqarilgandan so‘ng taziyaga kelganlarga berilgan. Asarda faqat 
taomlar emas, balki taom tayyorlashda ishlatiladigan sabzavot va masalliq nomlari 
ham berilgan. Jumladan, Jamg‘ur-sholg‘om, jash-sabzavot, γz–yog‘, kuchg‘andi- 
piyoz kabi ovqat tayyorlashda foydalaniladigan masalliqlar nomlarini uchtarish 
mumkin. 
c) taom tayyorlashda ishlatiladigan narsa-predmet nomlari: Avran-temirchi 
o‘chog‘ining qo‘rasiga o‘xshatib qo‘yilgan yer tandir, ashich-buqach–qozon tovoq, 
jasg‘ach-uvra taxta [4] kabi narsa-pridmetlarda ajdodlarimiz taom tayyorlab, iste’mol 
qilishgan. 
d) taom tayyorlovchi kasb-koriga aloqador nomlar: Chalchi- oshpaz va hokazo. 
M.Koshg‘ariyning taomlar yuzasidan keltirgan ma’lumotlarida o‘troqlashgan 
turkiy xalqlarning an’anaviy taomlari ,asosan, dehqonchilik mahsulotlaridan, don 
mahsulotlari, sabzavot va mevalardan iborat bo‘lgan bo‘lsa, ko‘chmanchilik turmush 
tarzi bilan hayot kechiruvchi turkiy xalqlar taomlarida ko‘proq sut va go‘sht 
mahsulotlaridan foydalanganliklarini anglash mumkin bo‘ladi [5]. M.Koshg‘ariyning 
“Devonu lug‘otit turk” asaridagi ma’lumotlarga e’tibor qaratsak, muallif oziq-
ovqatlarni quyidagicha tasniflaganiga guvoh bo‘lamiz: 
1. Non mahsulotlari. M.Koshg‘ariyning yozishicha, turkey qabilalarning 
ayrimlarida non- “etmak” deyilib, yaxshi xamirdan qilingan non “kavshak” deb 
atalgan. M.Koshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida nonning pishirish usullariga 
qarab quyidagi nomlari keltirilgan: “Bushkal”, “Isbiri”, “Komuch”, “Qijma”, 
“Chuqmi” [4]. Bunday nonlar ta’mi, tayyorlash usuli, tarkibidagi masalliqlari bilan 
o‘zaro farqlangan. 
2. Xamirli taomlar. X-XII asrlarda yashagan ajdodlarimiz ham xamirli taomlarni 
sevib iste’mol qilishgan. Ayniqsa, xamirli taomlar dardmand kishilarga quvvat berib, 
tezroq tuzalishi uchun ham tayyorlanilgan. Ajdodlarimizning kundalik turmush 
tarzida xamirli ovqatlarning ham o‘z o‘rni bo‘lganini asardagi “Umoch”, “Ugra”, 
“Tutmach”, “Manti” hamda “Lag‘mon” kabi taomlar haqida ma’lumotlarga duch 
kelganimizda bilib olishimiz mumkin.
3. Sut bilan bog‘liq mahsulotlar.Asarni o‘qish jarayonida turkiy xalqlar suzmani 
“Ikduk”, qaymoqni “Qajaq”, pishloqni “Uzitma”, hozirda yogurt nomi bilan 
ataladigan meva solib tayyorlangan suyuq qatiqni “Suyuq jogurt” deb nomlaganligini 
bilib olamiz. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 5 / 2020
ISSN 2181-063X
159
http://oac.dsmi-qf.uz

---

4. Guruch va don mahsulotlari bilan bog‘liq taomlar. M.Koshg‘ariy turkiy 
xalqlarning taomlari orasida guruch va don mahsulotlari qo‘shib tayyorlanadigan 
quyidagi taom nomlarini keltiradi: “Uva”, “Buxsi”, “Suruch”, “Korshak”, “Qavut”.
5. Go‘shtli taomlar. Turkiy xalqlarning aksariyati chorvachilik bilan 
shug‘ullanganligi uchun taomnomalardagi juda ko‘p taomlarga go‘sht ishlatilgan. 
“Sugut”, “Tobiq”, “Qazi jag”, “Sim-simraq” [3] asarda keltirilgan go‘shtli 
taomlarning nomlaridir. 
6. Suyuq taomlar.”Bulduni”, “Oz”, “Mon”, “Lantu”, “Samduj” kabi sho‘rvalarni 
ajdodlarimiz tayyorlashgan. 
7. Ichimliklar. M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida bo‘za,sharbat, 
qimiz kabi ichimliklarning nimadan olinishi, mazasi, ta’mi haqida qimmatli 
ma’lumotlar aytib o‘tilgan. Asarda bo‘zaning tariq o‘simligidamn olinishi, mast qilish 
xususiyati borligi ta’kidlangan. Turkiy xalqlarning bo‘za ichimligi haqida elshunos 
U.Abdullaev shunday yozadi: “Aholi tomonidan o‘tmishda qimizdan tashqari kishini 
mast qiluvchi ichimliklardan yana “bo‘za” va “musallas” ham tayyorlangan. Garchi 
ushbu ichimliklar aholi orasida keng iste’molda bo‘lmasa-da, har holda aholi ushbu 
ichimliklarni tayyorlash bilan shug‘ullanganlar. Bo‘za tariq va arpani achitish yo‘li 
bilan tayyorlangan. U ayniqsa yarimo‘troq va yarimko‘chmanchi o‘zbeklar orasida 
keng tarqalgan edi” [6]. Bir so‘z bilan aytganda, M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit 
turk” asarida oziq-ovqatlar va taomlarning tayyorlash jarayoni, taom turlari, 
taomlarni tayyorlash va iste’mol qilishda ishlatiladigan uy-ro‘zg‘or buyumlariga doir 
juda muhim ma’lumotlar o‘z ifodasini topgan. 
Xulosalar 
▪ Gastronomiya muayyan mamlakatning madaniyati va oziq-ovqatlari 
o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish jarayonida taomlarning tayyorlanish jarayoni, 
paydo bo‘lish tarixini bilan ham qiziqadi.
▪ Sharq xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqining ham milliy taomlari, ularning 
o‘ziga xos tayyolanish tarixi bor. 
▪ M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari oziq-ovqatlar va taomlarning 
tayyorlash jarayoni, taom turlari, taomlarni tayyorlash va iste’mol qilishda 
ishlatiladigan uy-ro‘zg‘or buyumlariga doir qadimiy va qimmatli ma’lumotlar 
beradigan asar hisoblanadi.