Dialogik matnning ma'no munosabatiga ko'ra turlari

4. Monologlıq tekst formaları
Ashıq sóylew jámáátke qaratılǵan boladı hám túrli xarakterdegi jıynalıslarda, sessiyalarda, ilimiy konferenciyalarda, sabaq procesinde, esap beriw jıynalıslarında, hár túrlı jámáátlerdiń jıynalıslarında, ushırasıwlarda, bayramlarda, toy-tamashalarda, tuwılǵan kún, doslar ushırasıwı sıyaqlı kishi ortalıqlarda, aza mitinglerinde qollanıladı. Bul jıynalıslardıń mazmunı túrlishe bolǵanlıǵı sebepli olarda sóylenetuǵın monologlıq tekst xarakteri de bir-birinen parıq etedi. Mısalı bayramlar, ushırasıwlar, toy-tamashalar, tuwılǵan kún saltanatli tárizde keshetuǵın jıyınlar bolǵanlıǵı sebepli olarda sóylenetuǵın sóz de saltanatlı ruwxlanıw tiykarına qurılǵan boladı. Esap beriw jıynalısları hám jámáátlerdiń (islep shıǵarıw, joybarlaw) jıynalısları rásmiy xarakterde boladı. Qurıltay hám sessiyalar keń qamtılǵan jıynalıslar bolǵanlıǵı sebepli olarda rásmiylik te, rásmiy emes bayram keypiyatı da boladı. Temaǵa qaray hár túrlı faktler, nomerler keltiriledi. Aza mitinginde sóylenetuǵın sóz bolsa joqarıdaǵı bayanlanatuǵın sózlerdiń barlıǵınan túpten parıq etedi.
Sóylew temasınıń bul tárizde hár túrli bolıwı olar ushın til qurallarınıń da tańlap isletiliwin talap etedi. Jaǵdayǵa qaray adamlarǵa bayram ruwxın beretuǵın, olardı yoshlandıratuǵın, sezim-tuyǵıların háreketke kelturetuǵın, juwapkershiligin asıratuǵın, tártip-intizamǵa shaqıratuǵın, tálim-tárbiya beriwge qaratılǵan yamasa ápiwayı informaciya beriwge qaratılǵan til quralları saylanadı. Aza dástúrinde sóylengen sóz bolsa mazmunı menen de, saralanǵan sózleri menen de, dúzilisi menen de joqarıdaǵı sóylew túrlerinen túpten parıq etedi.
Sóylewshiniń hár bir sózdi sóylew procesinde ózin tutıwı, háreketleri, hátte kiyiniwi da parıq etedi. Basqasha aytqanda, parıq etiwi kerek. Mısalı, Joqarı organ sessiyasın ton kiyip barıw múmkin emesligi sıyaqlı, azaǵa itibardı tartatuǵın jıltır kiyimlerdi kiyip barıw yamasa erin hám qas-kózlerdi boyab barıw da maqul emes.
Solay eken, hár bir monologlıq teksttiń jaǵdayı sóylewshiden ayrıqsha múnásibetti hám juwapkershilikti talap etedi. Biz dáslep sóyleytuǵın sózdiń forması - jobası bolıwı tiyis. Qay jerde hám qanday jaǵdayda sóyleniwine qaramastan, hár bir sóylew málim joba tiykarında bolıwı, auditoriya, waqıt esapqa alınıwı kerek. Basqasha aytqanda, sóz sóylewden belgili maqset bolıwı jáne bul maqset ámelge asıwı zárúr. Onıń ushın tıńlawshılarǵa tásir ótkeriw, tásir ótkeriw ushın bolsa tilden paydalanıwdıń da, ózin tutıwdıń da tásirli qurallarınan paydalanıw kerek boladı.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmada monologtıń ishki kórinisi xarakterli bolıp, kórkemlik mápi kózqarasınan olar óz aldına wazıypa atqaradı. Sol sebepli Said Ahmad: «Jazıwshı tek qaharmannıń tilindegin jazbay, onı ishinen de sóylete biliwi kerek. Sebebi ishinen sóylep atırǵanda ǵana, qaharmannıń ishki dúnyası ashıladı. Qaharmannıń ishki dúnyasın, ishindegi bolǵan sesler uyǵınlıǵın, ishki dártin jazıwshı óz tili menen alıp shıǵadı» degen edi.