Dialogik matnning ma'no munosabatiga ko'ra turlari

11-tema : Dialoglıq hám monologlıq tekst
Jobası :
1. Dialoglıq teksttiń mánisine qaray túrleri
2. Dialoglıq sóylew formaları haqqında
3. Monologlıq tekst haqqında túsinik
4. Monologlıq tekst formaları


1. Dialoglıq teksttiń mánisine qaray túrleri
Dialog sóylew formalarınan biri bolıp, onda hár bir pikir tuwrıdan-tuwrı sáwbetleske qaratılǵan boladı. Dialoglıq sóylewdiń sintaksislik qurılısı monologlıq sóylewge qaraǵanda ápiwayı dúziledi. Dialog pikirlerdiń qısqalıǵı menen ajralıp turadı. Onda sáwbetti dawam ettiriw ushın eń zárúr nárseler ǵana sáwlelenedi. Waqıyalar keń túsindirilmeydi. Sol tárepten de dialog monologǵa uqsamaydı.
Dialog soraw, buyrıq hám xabar gáplerden dúziledi.
Tekst eki túrli kóriniste boladı: dialoglıq hám monologlıq. Dialoglıq tekst eki hám onnan artıq sáwbetlestiń túrlishe mazmundagi pikir-informaciya almasıwınan ibarat. Eki adam ortasındaǵı dialog sóylew, soraw -juwap, buyrıq -juwap, xabar-kelispewshilik sıyaqlı mazmunlarda bolıp, pikir jónindegi tastıyıqlaw yamasa biykarlawdı, qarama-qarsılıq yamasa tartıstı ańlatadı. Kóp adamlıq dialoglarda sáwbet teması soraw-juwaptan ibarat bolmay, ortaǵa taslanǵan soraw, usınıs, shaqırıq qandayda bir xabar, dáliller menen juwmaqlanadı.


2. Dialoglıq sóylew formaları haqqında
Dialoglıq tekst quramında soraw almasıqları, qarım-qatnas mádeniyatına tiyisli sóz hám sóz dizbekleri, janapaylar, tańlaqlar, kiris sózler keń qollanıladı. Bunday teksttegi gápler tiykarınan jay gáplerden dúziledi, jay gáplerdiń bir quramlı túrleri, tolıqsız gápler, sóz-gápler aktiv qatnasadı. Dialoglıq tekst sóylesiw stili hám kórkem ádebiyat stiline tán.
Sóylewshiniń aytıp atırǵan pikirine múnásibetin ańlatatuǵın sóz birikpesi kiris sóz dep ataladı.
Kiris sózler wazıypasında tańlaq sóz, ayırım janapaylar ayırım tártip sanlar (birinshi, ekinshi, tórtinshi sıyaqlı ) keledi.
Kiris sózler de stillik ózgesheligine iye. Sol sebepli sóylewshi ózi qollanıp atırǵan sóylew stiline muwapıq keletuǵının tańlap qollanadı. Mısalı, buljıtpastan, shubhasız, haqıyqattan da, sonday eken, pikirimshe, eń dáslep sıyaqlı kiris sózler stillik tán sózler bolıp tabıladı. Olardan, buljıtpastan, shubhasız, haqıyqattan da, sonday eken, dáslep, pikirimshe sózleri kitabıy stilge tán. Kitabıy stilge tán bul sózler óz ishinde ishki ózgeshelikke iye: buljıtpastan, pikirimshe - kórkem stilge tán; bayanlanıwınsha - publicistik stilge tán bolıp tabıladı. Sol sebepli hár qaysı kiris sózin óz ornında isletiw materiallıq sóylew belgisi esaplanadı.
Sezim-tuyǵı, buyrıq-shaqırıq, shawqım-shaqırıw mánislerin ańlatatuǵın sózlerge tańlaq sózler dep ataladı.
Tańlaq sózler de qosımtalar qosılıwı menen ózgermeydi. Mısalı, hay sózi seplik, iyelik qosımtaların almaydı. Oǵan sóz jasaytuǵın qosımtalar qosılıp jańa sóz jasalmaydı.
Ayırım tańlaq sózler atlıqlasqanda, yaǵnıy atlıq wazıypasında qollanǵanda, tartım jalǵawın alıwı múmkin. Mısalı, Ahı álemdi lárzege saldı. Bul jerde ahı nesi? sorawına juwap berip, ah urıwdıń, nala etiwdiń atın bildirip keledi.
Sóylew procesinde sóylewshilerdiń jası, tańlaqlardan paydalanıwı da málim dárejede parıq etedi. Atap aytqanda, ózinen úlken jastaǵılardı shaqırǵanda yamasa málim lawazımdı iyelegen shaxslarǵa onıń qol astında islep atırǵan shaxslar háy dep shaqırmaydı yamasa bárekella tańlaǵı jası úlkenler tárepinen jası kishilerdiń islegen yamasa islep atırǵan jumıslarınan minnetdarlıǵın ańlatıw, olar miynetin bahalaw maqsetinde isletiledi, lekin jası kishiler tárepinen jası úlkenlerdiń jumıslarına salıstırǵanda bunday tańlaq arqalı baha berilmeydi.
Sonıń menen birge, tańlaqlar awızeki sóylew, kórkem, málim dárejede publicistikalıq stilde keń qollanılıp, rásmiy hám ilimiy stilde qollanılıw sheńberi sheklengen. Geyde xat janrında, málim waqıya-qubılıslar bayanı kóleminen óz ara xatlarda yamasa ıshqı xatlarında tańlaqlar qollanılıwı múmkin. Rásmiy xatlarda tańlaqlar qollanılmaydı.