Dilmurod quronov

zgartirmasa, yana shunday yashayversa... Y q, mumkin emas”, deya ertadan
harakat boshlashga cho lanadi;
uchinchisida esa, zgarishni zidan boshlagan: “k nglini xuddi uy k targandek”
sarishta qilib,
“k nglimning tubidan shunaqa tuy ularim topilayotirki!..
Shunchalar badavlat ekanimni zim bilmay, qashshoq-benavo yuravergan
ekanman”, deya hayron turgan, endi, zini dunyoni k ngliga muvofiq
zgartirishga qodir his qilayotgan odamni k ramiz... Ehtimol, joiz emas k rinar,
shunday b lsa ham aytgim keldi: mazkur fikrlar Ahmad A'zam asarlari e'lon
qilinishi bilan peshma-pesh qilganda tu ilgan. shanda, “Bu kun... va uning

---

3
www.ahmad-azam.com
3
davomi” nomli bir maqola yozgan va unda uchala asarda aslida bir odamning
ijtimoiy tafakkurda shiddatli zgarishlar kechgan qisqa bir davrdagi ma'naviy-
ruhiy tadriji kuzatilgan, degan fikrni tkazishga harakat qilgandim. U payt
taassurotlarim hali ohorli b lganigami yo qahramonlarning ma'naviy-ruhiy
izlanishlari k nglimga yot emasligigami, hartugul, nazdimda, durustgina maqola
chiqqan va yuqoridagi fikr etarli asoslangandek edi. Lekin, tahiriyatlar fikri
zgacharoq b ldi, cho i, umid bilan j natgan q lyozmalar bedarak ketdi, aksiga
olib, zimda nusxasi saqlanmagan... “Y qolgan pichoqning sopi oltin”, deydilar,
shundanmi, sha maqolam hanuz juda b lakcha yozilgandek tuyulaveradi-da...)
...endi, ohorli taassurotlarga kelsak. “Hali hayot bor” qissasini qirkan beixtiyor
Gogol ning “Revizor”i yodga keladi. Unda ham hamma gap bitta voqea –
nashriyotning oddiy bir xodimi A'lamning markazq mdan y qlanishi atrofida
aylanadi. Shu birgina voqea va sha voqeaga nashriyot xodimlarining
munosabati... “Axir, qissa degani bunday b lmasdi-da! – beixtiyor nazariy
bisotimni titkilay boshlayman. – Qissada bir-biriga bo liq voqealar zanjirdek
tizilguchi... bu voqealarning bari asosiy qahramon bilan bo liq... ular sha
qahramon xarakterini ochib berishga xizmat qilguchi... ya'ni, qissadagi voqealar
vosita, pirovard maqsad qahramon b lguchi edi...” Xullas, nazariy qoidalardan
kelib chiqsak, bu qissa emasdek. Lekin... maza qilib qiganingni ham inkor
qilolmaysan-da, odam! E-e, shu, adabiyotshunos degan noming bor, rganib
qolarkan odam, maza qilib qiganingni bir yon surib, y l izlayverasan ekan:
Hikoyami? Qissami?.. Yana, haqiqatdan uzoqroq b lsayam ehtimoli y q emas,
ertami-indin: “Qissa degani mundoq b lur...”, deya hijjalab tushuntirganingda,
biron talabaning: “Falon qissa-chi?” deb qolishi ham bor...
(Fahmlagandirsiz, hanuz tanqidiy asarni keng omma qiydi deb ylab
yurganimdan b lsa kerak, bularni: “Olimona gaplar kimgayam kerak, asar
haqidagi gapingni ayta q ymaysanmi?!” degan e'tiroz daf'iga, uzrxohlik maqsadida
aytayotirman.)
...holat shundayki, janrni belgilab olish chindan ham zarur ekan. Fikrimcha, “Hali
hayot bor” asari – qissaning nasrimizdagi yangi bir k rinishi, unda hikoya va
dramaga xos poetik xususiyatlar uy unlashgani holda qissa problematikasi
etakchilik qiladi. Hikoyadagi kabi unda bitta voqea qalamga olingan, voqea z
holicha estetik qimmat kasb etadi (ya'ni, qissadan farq qilaroq, voqea qahramonga
nisbatan vosita emas). Dramadagi kabi unda bitta voqea – A'lamning
markazk mdan y qlanishi dramatik konfliktli holatni yuzaga keltiradi: barcha
personajlarning xatti-harakatlari shu bilan bo liq, voqeaning izchil rivojidan k ra,
u yuzaga keltirgan holat muhimroq. Ya'ni voqeaning izchil rivoji emas, holatning
ichki rivoji ustuvor. Shunga k ra, syujet epizodlar – dramadagi kabi almashinib
turuvchi k rinishlardan tarkib topgan. Har bir k rinishda muayyan personajlar

---

4
www.ahmad-azam.com
4
ishtirok etadi, ularning qiyofasi dramatik holat bilan bevosita bo liq holda ochilib
boradi. T
ri, ushbu epizodlarni qahramon – A'lam bilan bo liq syujet chizi i
birlashtiradi. Biroq, garchi syujet zagini tashkil qilsa-da, A'lam chizi i oyat
ixcham: hovlisida k mir tashiyotganida xabarchi boradi – ishga kelib nima
gapligini aniqlaydi – ariza berib ishdan ketadi. Ya'ni, asar strukturasida bu
chiziqning yordamchi funksiyada ekani atayin ta'kidlangandek. Holbuki, mabodo
badiiy niyat ijrosida, muallif konsepsiyasini ifodalashda shu chiziq dominantlik
qilganida, nazariy qoidalarga t la muvofiq hikoya yaratilgan b lur edi. Niyat esa
boshqa, ya'ni, butun boshli bir jamoa – jamiyatning bir halqasi qiyofasini, ma'naviy
qiyofasini chizish, xuddi shu narsa asarni hikoya janri doirasidan chiqaradi. Zero,
asar qahramoni A'lam deganimiz bilan, u faqat struktura nuqtai nazaridangina
ushbu mavqeni egallagan, konsepsiya nuqtai nazaridan esa JAMOA qahramon
lib chiqadi. Ayni shu jihatlar “Hali hayot bor”ni qissaning ziga xos yangi bir
rinishi deyishimizga asos beradi.
Aslida-ku, qissa asosida oddiygina voqea yotadi, hayotda bunga xshash
voqealarga k plab duch kelinadi va keyincha, shunchaki latifa misoli eslab, kulib
yuriladi. Deylik, agar nashriyot rahbariga sim qoqqan Gulimoh Yulduzovna:
“Kamolov A'lam hali ham sizda ishlayaptimi?” deb s ragan mahal, stolidagi
boshqa telefon jiringlab qolmaganida (shunday b lishi mumkin va tabiiy, axir,
balki unga ham yuqoridan sim qoqishgandir, balki uyidan, balki boshqa –
ahamiyati y q), nashriyot ari uyasidek t zib ketmagan, qissada qiganimiz
mashmashalar ham y q edi. Mantiqan qaraganda, Gulimoh Yulduzovna
muddaosini aytmasdan: “Keyin gaplashamiz!” deya g shakni q ygan ekan,
bunchalik havotirga rin b lmasligi kerak edi. Biroq, qissada tasvirlangan muhit
(davr) shundayki, undan doim ham mantiqqa rostlikni izlash befoyda. Zero, bu
muhitda “yuqori – hammavaqt haq”, u quyidagilarni xohlagan k yga solishi
mumkin. Quyi: “ ynashmagin arbob bilan...” naqlini dasturulamal biladi, yuqori
qarshisida “q l bo lab” turish odat, mutelik hammaning qon-qoniga singib ketgan.
Shu bois ham nashriyot direktori uchun y qlov tabiiy hol emas, sh rlik: “bir ishi
bordir, s ragandir, hali aytar”, deb q yaqolishga ojiz, kaltakning bir uchi ziga
tegishidan xavotirda. Ajablanishga hech rin y q: mute inson zini hamisha
aybdor his qiladi (istalgan vaqtda aybdor qilinishi mumkin-da), chunki u yuqori
qarshisida g yo onadan tu ilgandek bir alpozda – ishtonsiz, ch pdan hadik olib
yashashga majbur. Shu jihatdan qaralsa, direktor va ozmi-k pmi “mas'ul”ligi bor
boshqa xodimlarning zlarini muhofaza qilishga qaratilgan (va bizga notabiiy
ringan) harakatlari ular uchun tabiiy zarurat b lib chiqadi. Demak, shu holni
keltirib chiqargan muhitning zi noraso. Afsus, nashriyot (muhit)da hamma shunga
ngan: birlari k ngangina emas, mavjud holat va undagi z rnini saqlab qolish
uchun andishani bir chetga surib q yib, jon-jahdi bilan tirishadi; boshqa birlari
loqayd tomoshabin b lib turadi. Ta'kidlash joiz, yozuvchi personajlarning xatti-

---

5
www.ahmad-azam.com
5
harakatlari, gap-s zlarini chetdan turib, g yo betaraf tasvirlasa-da, ularning
ruhiyati quvchi k z oldida shaffof holda namoyon b ladi. Shu bois ham
yozuvchining aytishi shart emas, quvchi: “bunday yashab b lmaydi, bunday