Dinshunoslik fanining predmeti, baxsi va vazifalari. Reja

Hinduiylik. Eramizdan avvalgi VI asrda Hindistonda keyinchalik jahon 
dinlaridan biriga aylangan Buddaviylik vujudga keldi. U braxmanlikdagi bir necha 
elementlarni qabul qilgan bo‘lsa-da, kasta ta’limotini inkor etdi. O‘sha davrda 
Hindistondagi kasta tuzumini saqlab qolishga, braxmanlik dinini isloh qilib, qayta 
tiklashga harakat boshlandi. Bu harakat braxmanlik bilan buddaviylik o‘rtasidagi 

---

20 
kurashni ifodalovchi hinduiylik edi. Hinduiylik ko‘pxudolik dini bo‘lib, unda 
braxmanlikning asosan uchta xudosi tan olinadi; 1) koinotning yaratuvchisi bo‘lgan 
Braxma; 2) dunyo nizomini ushlab turuvchi Vishnu; 3) koinotni halok qilish qudratiga 
ega Shiva. 
Hinduiylik ta’limotiga ko‘ra olam, hayotning barcha shaklini Braxma yaratgan. 
Biroq Braxma bu dinda uch xudoning nomigagina boshlig‘i. Hozir Braxmaga 
sig‘inish deyarli yo‘q. Hinduiylar asosan Vishnu va Shivaga sig‘inadilar, ularga atab 
qurbonliklar keltiradilar. 
Hinduiylikda jannat va do‘zax haqidagi tushunchalar ham mavjud. Ular 
marhumlarni Gang daryosi sohillarida kuydirib, kulini suvga oqizadilar. 
Bu din asosan Hindistonda tarqalgan bo‘lib, mamlakat aholisining 83% shu 
dinga e’tiqod qiladi. Hinduiylikning uni qabul qilmoqchi bo‘lganlarga qo‘yadigan 
birinchi va asosiy sharti Hindistondagi kasta tuzumini qabul qilishidir. 
III. KONFUSIYChILIK 
Qadimgi Xitoyda Lao-Szi falsafiy ta’limoti bilan deyarli bir davrda Kun-Szi 
(Konfusiy - miloddan avvalgi 551-479)ning falsafiy ta’limoti ham paydo bo‘ldi. 
Konfusiy - Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi, Konfusiychilikning asoschisi. 
Konfusiy, garchi, samoni oliy ruhiy qudrat, ajdodlarga qurbonlik keltirishni ularni 
e’zozlashning asosiy ifodasi deb bilsa ham, o‘z ta’limotida osmon sirlari 
muammolarini deyarli tilga olmagan hamda ruhlar va narigi dunyo kabi 
tushunchalarga kam e’tibor bergan. Konfusiyning falsafiy va axloqiy g‘oyalari 
markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi 
o‘rni, vazifasi muammolari turadi. 
Konfusiy fikricha olamdagi barcha mavjudot singari insonning taqdiri ham 
samoviy qudratga bog‘liq. Shuning uchun odamlarning oliyjanobligi yoki tubanligi, 
oliy yoki past tabaqaga mansubligini o‘zgartirib bo‘lmaydi. 
Binobarin, podshoh - podshohligicha, fuqaro - fuqaroligicha, ota - otaligicha, 
farzand - farzandligicha qolishi kerak. Bunday g‘oya, ko‘ramizki, mavjud tuzumni 
saqlab qolishni nazarda tutar edi. Shu bilan birga, Konfusiy ideal, oliy inson, asl, 
mard kishi konsepsiyasini ishlab chiqqan. Bu kosepsiyaga ko‘ra, odamlar ijtimoiy 
kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqyei orqali emas, balki odamiylik, adolatgo‘ylik, 
haqgo‘ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga 
erishish tufayli yuksak kamolotga yetishuvi mumkin. 
Konfusiyning falsafiy ta’limoti keyinchalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga 
aylangan va Konfusiychilik deb nom olgan dinning asosi bo‘ldi. (milodning 
boshlarida). Konfusiychilik manbai - Konfusiy izdoshlari yozgan «Lung-Yuy» 
(Suhbatlar va mulohazalar, miloddan oldingi VI asr) kitobidir. Konfusiychilik Lao-
Szi ta’limotidan tubdan farq qiladi. U jamiyatni ijtimoiy larzalardan asrab qolishga 

---

21 
intilgan feodal amaldorlarning qarashlari va manfaatlarini himoya qilgan. 
Konfusiychilikning maqsadi - xalqni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida 
tarbiyalashdir. Bu din aqidasiga ko‘ra, jamiyatda osmondan yuborilgan «Jeng» 
(Insonparvarlik) qonuni amal qiladi. Bu qonunni o‘rganib olish uchun inson «Li»ga, 
ya’ni ijtimoiy axloq normalariga, qoidalariga, an’anaviy marosimlarga amal qilishi, 
o‘zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi zarur. 
Konfusiychilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni talab etadi. 
Konfusiyning o‘zi hayotligida diniy tartiblarni sidqidildan bajargan. 
Endilikda, har bir oilaning o‘z ibodatxonasi bo‘lishi zarur bo‘ldi. har bir oila o‘z 
ibodatxonasiga ajdodlarning timsoli bo‘lgan «Chju» tasvirini joylashtiradi. Uning 
yoniga qurbonliklarni qo‘yadi va diniy marosimlarni ijro etadi. 
Konfusiychilikda ijtimoiy-axloqiy masala alohida o‘rin egallaydi. Shu ma’noda 
Konfusiy ta’limotini inson xatti-harakati hayoti me’yorlari haqidagi ta’limot deyishi 
ham mumkin edi. Insonlar o‘rtasidagi hayot tarzi an’anaviy besh munosabatdan 
iboratligi qayd etilgan: 
- davlat boshlig‘i bilan amaldorlar o‘rtasidagi munosabat; 
- ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasidagi munosabat; 
- er bilan xotin o‘rtasidagi munosabat; 
- katta va kichik aka-ukalar o‘rtasidagi munosabat; 
- do‘st-birodarlar o‘rtasidagi munosabat. 
Bu ta’limotda shunday qadriyatlar ham borki, unga qoyil qolmay iloj yo‘q. 
Birgina misol keltiramiz: 
O‘g‘il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarish shart edi: 
1. har doim ota-onani to‘la hurmat qilish; 
2. ularga eng suyukli taomni keltirish; 
3. ular betob bo‘lib qolganlarida chuqur qayg‘urish; 
4. ular vafot etganlarida yurak-yurakdan achinish; 
5. ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish. 
Konfusiychilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni - Konfusiychilikka 
qadar mavjud bo‘lgan an’analarni, urug‘-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, 
qonunlashtirishni tashkil etardi. Chunki konfusiy o‘zining hyech qanday yangi 
ta’limot yaratmaganligini faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya 
etishni talab qilardi. Bu o‘rinda uning quyidagi so‘zlarini keltirishni maqsadga 
muvofiq deb bildik: «Qadimdan joriy etilgan marosimlar saqlanmas yoki ular bekor 
qilinar edi, unda hamma narsa aralashib ketadi, izdan chiqadi. Nikoh marosimini 
yo‘q qiling-chi, unda er-xotinlik bo‘lmaydi, bu bilan bog‘liq katta-katta jinoyatlarga 
yo‘l ochiladi yoki dafn etish va qurbonlik qilish marosimini yo‘q qilingchi, unda 
bolalar vafot etgan ota-onalari xotirasi to‘g‘risida o‘ylamay, tiriklarga esa xizmat 

---

22 
qilmay qo‘yadilar; Pin-Szin marosimini yo‘q qilingchi - unda podshoh bilan amaldor 
o‘rtasidagi farq yo‘q bo‘lib ketadi, kichik-kichik knyazchalar o‘z boshimchalik qila 
boshlaydilar, natijada ta’qib etish va zo‘ravonlik boshlanadi». 
Xitoy xalqi tarixida qadimgi marosimlar katta o‘rin tutganligini Konfusiy yaxshi 
bilar edi. Shuning uchun ham Xitoy xalq an’analarini, marosimlarini o‘zining 
ta’limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar uchun eng yomon fojea - 
erkak tomonidan avlodning qolmasligidir. Ular avlodlari qolmasa, biz 
o‘lganimizdan so‘ng kim bizlarni yod etadi deb qattiq qayg‘uga tushadilar. 
Konfusiychilikning bosh xudosi - osmon Xudosi edi. Keyinchalik Konfusiyning 
o‘zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning o‘zi ham diniy 
marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. Chunki, Konfusiychilik 
oddiy xalq ustidan «aslzodalar»ning hukmronligini oqlardi. Bu dinga ko‘ra ayni 
paytda imperatorning o‘zi oliy Xudoning yerdagi vakili edi. Konfusiychilikda 
imperatorga qarata yozilgan quyidagi maslahat ham bor edi: «Agar imperator biror 
katta maqsadni amalga oshirmoqchi bo‘lsa, u albatta ajdodlari ibodatxonasiga 
borishi lozim. Qilmoqchi bo‘lgan ishidan, o‘zining maqsadidan avlodlarini xabardor 
etmog‘i kerak. Shu paytda u osmonda yulduzlarning holatiga qaramog‘i, ular qulay 
joylashganligiga ishonch hosil qilganidan so‘ng o‘zining maqsadini amalga 
oshirmog‘i mumkin».