Diqqat turlari Toshkent 2023 Diqqat turlari

Xotira jarayonlari. 
Xotira jarayonlarini ajratish uchun asos sifatida biz hayotda va 
faoliyatda xotira tomonidan bajariladigan turli funktsiyalarni ko'rib 
chiqamiz. Xotira jarayonlariga yodlash, saqlash, ko'paytirish va unutish 
kiradi. 
Yodlash. 
Yodlash-bu xotira jarayoni, buning natijasida yangisini ilgari olingan 
bilan bog'lash orqali mahkamlash sodir bo'ladi. 
Yodlash jarayonlarini o'z ichiga olgan faoliyat maqsadlariga muvofiq 
yodlashning ikkita asosiy turi mavjud: beixtiyor va o'zboshimchalik. 
Majburiy yodlash-bu biron bir narsani eslab qolish uchun oldindan 
maqsadsiz materialni "o'z-o'zidan" yodlash. 
Majburiy yodlash quyidagi naqshlarga ega: 
Majburiy yodlashning samaradorligi uchun ushbu materialning inson 
faoliyatidagi o'rni muhimdir. Agar material faoliyat maqsadining 
mazmuniga kiritilgan bo'lsa, u shartlarga, ushbu maqsadga erishish 
usullariga kiritilganidan ko'ra yaxshiroq esda qoladi. 
U ustida faol aqliy ish olib boradigan material beixtiyor yaxshiroq esda 
qoladi. 
Inson uchun muhim hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan, hissiyot va 
qiziqishni uyg'otadigan narsa beixtiyor to'liq va qat'iy esda qoladi. 
O'zboshimchalik bilan yodlash-bu yodlash jarayoniga qaratilgan maxsus 
mnemonik harakatlar mahsulidir. 
O'zboshimchalik bilan yodlash ham bir qator naqshlarga bo'ysunadi. 
O'zboshimchalik bilan yodlashning samaradorligi inson oldiga qo'ygan 
maqsadga bog'liq. Materialni uzoq vaqt, umr bo'yi eslab qolishni 
maqsad qilib qo'yish muhimdir. 
O'zboshimchalik bilan yodlashning muhim sharti-materialni aniq, to'liq 
va izchil eslab qolish muammosining aniq bayoni. 

---

Yodlashga undaydigan motivlar o'zboshimchalik bilan yodlashda katta 
rol o'ynaydi. 
Ixtiyoriy yodlash shartlari orasida Markaziy o'rinni oqilona yodlash 
usullaridan foydalanish egallaydi: 
- Materialni tushunish. Tushunarsiz yoki tushunarsiz narsalarni eslab 
qolish qiyinroq. Nazariyalar va qonuniyatlar qanchalik chuqur 
tushunilsa, ularning aniq faktlar bilan bog'liqligi eslab qolish osonroq 
bo'ladi. 
- Yodlash rejasini tuzish. 
- Materialni tasniflash, tizimlashtirish. 
- Taqqoslash mantiqiy yodlash usuli sifatida. Ob'ektlardagi farqlarni 
ta'kidlash muhimdir. Ob'ektlar o'rtasida faqat umumiy va kengroq 
aloqalarni o'rnatish ularni eslashni qiyinlashtirishi mumkin (masalan, A. 
P. Chexovning "ot familiyasi"romanidagi Ovsov familiyasini eslash kabi). 
- Majoziy aloqalarga tayanish. 
O'zboshimchalik bilan yodlashning samaradorligi yodlash jarayonini 
tashkil etishga bog'liq. Ushbu naqsh yodlashning puxta o'ylangan 
ketma-ketligida va yodlangan materialning vaqt o'tishi bilan 
taqsimlanishida namoyon bo'ladi. 
- Shunga o'xshash materialni farqlash va xotirada saqlash qiyinroq. 
Shuning uchun, ketma-ket ikkita o'xshash mavzuni o'rganmaslik uchun 
yodlashni tashkil qilish kerak. 
- Katta hajmdagi materialni yodlash vaqt o'tishi bilan taqsimlanishi 
kerak. 
Ko'paytirish va uning turlari. 
Ko'paytirish-xotira jarayoni, buning natijasida ilgari biriktirilgan 
materialni uzoq muddatli xotiradan olish orqali aktuallashtirish 
(chaqirish) sodir bo'ladi. 
Ko'paytirishning uch turi mavjud: 

---

tan olish; 
haqiqiy ko'payish; 
xotira. 
Tanib olish-bu ob'ektni qayta idrok etish sharoitida takrorlash. Tanib 
olish uning aniqligi, ravshanligi, to'liqligi jihatidan farq qiladi. Bu 
beixtiyor va o'zboshimchalik bilan bo'lishi mumkin. Tan olish to'liq, aniq 
bo'lsa, u bir vaqtning o'zida beixtiyor harakat sifatida amalga oshiriladi. 
To'liq bo'lmagan yoki to'liq tan olinmagan taqdirda, u o'zboshimchalik 
xususiyatiga ega bo'ladi (tan olishni aniqlashtirish uchun turli holatlar 
maxsus esga olinadi). 
Haqiqiy ko'payish-bu takrorlanadigan ob'ektni qayta idrok qilmasdan 
takrorlash. Haqiqiy ko'payish ham beixtiyor va o'zboshimchalik bilan 
bo'lishi mumkin. Reproduktsiya, odatda, shaxs hozirda amalga 
oshirayotgan faoliyatning mazmuni tufayli yuzaga keladi, garchi bu 
faoliyat ko'payish uchun maxsus mo'ljallanmagan bo'lsa ham (bu 
beixtiyor ko'payish). 
O'zboshimchalik bilan ko'payish, odam o'ziga qo'ygan ba'zi materiallarni 
eslab qolish uchun maxsus vazifa tufayli yuzaga keladi. Agar material 
mahkam o'rnashgan bo'lsa, ko'paytirish oson bo'ladi. Kerakli narsani 
eslay olmasangiz, ba'zi qiyinchiliklarni engib, faol izlanishlar qilishingiz 
kerak. Bu eslash. 
Eslashning muvaffaqiyati bog'liq: 
reproduktiv vazifani belgilashning aniqligi va aniqligidan; 
eslash usullaridan; 
Idrokda fikrlash tushunchasi va roli. 
Fikrlash-bu voqelikni umumlashtirilgan va bilvosita aks ettirish, 
ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi muhim aloqalar va munosabatlarni aks 
ettirish bilan tavsiflanadigan murakkab aqliy jarayon. 
Bizga hislar va hislar beradigan dunyoning hissiy manzarasi zarur, ammo 
uning chuqur, har tomonlama bilishi uchun etarli emas. Tasvirlar va 

---

tasvirlarda turli xil ob'ektlar, hodisalar, ularning sabablari va 
oqibatlarining murakkab o'zaro ta'siri etarli darajada ajratilmagan. 
Fikrlash o'zaro bog'liqlikni, ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarni ajratish 
uchun mo'ljallangan. 
Idrokda muhim va ahamiyatsiz aloqalar aralashtiriladi. 
Fikrlash bizga to'g'ridan – to'g'ri tushunib bo'lmaydigan ma'lumotlarni 
beradi (masalan, neytrinlar elementar zarralar bo'lib, ularni hatto eng 
zamonaviy mikroskoplarda ham ko'rish mumkin emas, ammo olimlar 
ularning xususiyatlari va mavjudligini bilishadi). Mavhum fikrlash tufayli 
ularning mavjudligini isbotlash mumkin edi. 
Bilishda fikrlashning roli: fikrlash hissiy bilish chegaralarini sezilarli 
darajada kengaytiradi, fikrlash hodisalarning mohiyatiga kirib boradi. 
Fikrlash turlari. 
Psixologiyada fikrlash turlarining quyidagi oddiy va biroz shartli tasnifi 
keng tarqalgan: 
vizual-samarali; 
vizual-majoziy; 
mavhum-mantiqiy. 
Vizual-samarali fikrlash-muammoni hal qilish vaziyatning haqiqiy, 
jismoniy o'zgarishi, ob'ektlarning xususiyatlarini sinab ko'rish yordamida 
amalga oshiriladi. Vizual-samarali fikrlashning elementar shakllari 
hayvonlarda kuzatiladi. Bolada vizual-samarali fikrlash fikrlash 
rivojlanishining birinchi bosqichini tashkil qiladi. Maktabgacha yoshda 
(3 yoshgacha) bolaning tafakkuri asosan vizual-samarali hisoblanadi. 
Bola ma'lum ob'ektlarni tahlil qiladi va sintez qiladi, chunki u qo'llari 
bilan, amalda, ajratib turadi, ajratadi va qayta birlashtiradi, o'zaro 
bog'laydi, bir-biri bilan hozirgi paytda qabul qilingan ba'zi narsalarni 
bog'laydi. Qiziquvchan bolalar ko'pincha "ichkarida nima borligini"bilish 
uchun o'yinchoqlarini sindirishadi. 

---

Vizual-majoziy fikrlash vaziyatlar va ularning o'zgarishini aks ettirish 
bilan bog'liq. Bu erda muammoning echimi tasvirlar va tasvirlarga 
tayanadi. Tasvirda bir vaqtning o'zida ob'ektning bir nechta nuqtai 
nazardan ko'rinishi qayd etilishi mumkin. Eng oddiy shaklda vizual-
majoziy fikrlash asosan maktabgacha yoshdagi bolalarda, ya'ni 4-7 
yoshda paydo bo'ladi. Fikrlashning amaliy harakatlar bilan aloqasi, 
garchi u saqlanib qolsa-da, avvalgidek yaqin, to'g'ridan-to'g'ri va 
to'g'ridan-to'g'ri emas. O'rganilayotgan ob'ektni tahlil qilish va sintez 
qilish jarayonida bola har doim ham uni qiziqtirgan narsaga qo'llari bilan 
tegishi shart emas va kerak emas. Ko'pgina hollarda, ob'ekt bilan tizimli 
amaliy manipulyatsiya (harakat) talab qilinmaydi, ammo barcha 
holatlarda ushbu ob'ektni aniq idrok etish va ingl. Boshqacha qilib 
aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalar faqat vizual tarzda o'ylashadi 
va hali tushunchalarga ega emaslar (qat'iy ma'noda). 
Bolalarning vizual-majoziy tafakkuri to'g'ridan-to'g'ri va to'liq ularning 
idrokiga bo'ysunadi, shuning uchun ular ushbu mavzuning eng ko'zga 
ko'ringan xususiyatlaridan tushunchalar yordamida chalg'itishi, 
mavhumlashishi mumkin emas. 
Mavhum-mantiqiy (mavhum) fikrlash-bu tushunchalar, mantiqiy 
tuzilmalar, mulohazalardan foydalanish bilan tavsiflangan fikrlash. 
Amaliy va vizual-hissiy tajriba asosida maktab yoshidagi bolalar 
rivojlanadi — birinchi navbatda eng oddiy shakllarda — mavhum 
fikrlash, ya'ni mavhum tushunchalar shaklida fikrlash. 
Maktab o'quvchilari tomonidan turli fanlar — matematika, fizika, tarix 
asoslarini o'zlashtirish jarayonida tushunchalarni o'zlashtirish 
bolalarning aqliy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. P. Y. Natadze, D. 
B. Elkonin va boshqalarning asarlarida tushunchalarning aniq belgilari, 
qaysi ketma-ketlikda, qanday sharoitlarda talabalar tomonidan 
o'rganilishi batafsil kuzatilgan. Maktab oxirida bolalar ma'lum darajada-
tushunchalar tizimini shakllantiradilar. Talabalar nafaqat individual 

---

tushunchalar (masalan, "o'ziga xos tortishish kuchi", "sutemizuvchilar", 
"tanqidiy realizm"), balki butun sinflar yoki tushunchalar tizimlari 
(masalan, geometrik tushunchalar tizimi) bilan muvaffaqiyatli ishlay 
boshlaydilar. 
Tushunchalarni o'zlashtirish jarayonida maktab o'quvchilarida mavhum 
fikrlashning rivojlanishi ularning vizual-samarali va vizual-majoziy 
tafakkuri endi rivojlanishni to'xtatadi yoki umuman yo'qoladi degani 
emas. Aksincha, har qanday aqliy faoliyatning ushbu tanish va 
boshlang'ich shakllari hali ham o'zgarib, takomillashib, mavhum fikrlash 
va uning ta'siri ostida rivojlanib bormoqda. Nafaqat bolalarda, balki 
kattalarda ham aqliy faoliyatning barcha turlari va shakllari doimiy 
ravishda — u yoki bu darajada rivojlanadi.