Диссертация илмий раҳбар ЧориевТаваккал Равшанович, филология фанлари номзоди, профессор Қарши- 2022

2.7. Кетма-кет ўхшатишлар
 
Субъектнинг фақат битта хусусиятни тасвирлаш кифоя қилса, шоир 
унда фақат битта қиёсни ифодалаш билан чекланади. Агар субъектнинг 
фақат битта хусусиятни тасвирлаш етарли бўлмаса ёки бу тасвир 
китобхоннинг тасаввурида яратилиши керак бўлган тасвирни сезиларли 
даражада ярата олмаса, у ҳолда шоир бир нечта ўхшатишлардан 
фойдаланиши мумкин. Абдулқаҳҳор Самарқандийнинг «Арузи Ҳумоюн» 
асарида бундай ўхшатишлар ташбиҳи жамъ деб номланганини Ё.Исҳоқов 

---

99 
қайд этади
93
. Шоир бирор нарсани бўрттириб, ёрқин тасвирлаш мақсадида 
уни бирин-кетин бир нечта нарсага қиёс қилади. Бундай ҳолда мушаббаҳ 
битта, мушаббаҳун биҳ бир нечта бўлади. Навоийнинг қуйидаги байтида 
қайиққа сайр қилиб юрган гўзал дастлаб ҳилол (янги ой) ичидаги юлдузга, 
сўнгра ҳилол билан қуёшнинг сувдаги аксига ўхшатилади:
Заврақ ичра ул қуёш сайр айламас Жайҳун аро,
Ахтари Саъдиҳилол ичра кезар гардун аро.
Англамом Жайҳунда ул ой кема бирла сайр этар,
Ё ҳилолу Меҳр аксин эл кўрар Жайҳун аро. [ҒС, 45]
Шоирнинг қуйидаги байтларида эса маъшуқанинг май таъсирида 
қизарган юзи дастлаб гул, сув, кўзгу ва сўнг кун (қуёш)га ўхшатилган.
Ҳар гулки очибдур май ул орази дилжўда,
Гулларму экин суда, гул аксиму кўзгуда. 
Кўзгуда юзин акси, гар яхши назар қилсанг, 
Ёр ўйла биайниҳким, кун акси тушар суда. [ФЕ, 35] 
Англашиладики, келтирилган икки байтда мушаббаҳ маъшуқанинг 
қизарган юзи, мушаббаҳун биҳ эса гул, сув, кўзгу, кундир.
Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур,
Хилъат эрмас, ул бир ўтдурким, менинг жонимдадур. 
Оташин лаъледурурким, анда музмар бўлди жон,
Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур. [ББ, 582] 
Ушбу байтларда шоирнинг мақсади маъшуқанинг олов-оташдек ёниб 
турган ва гўё «оташин гул баргидан» тикилган либосини муболағали 
равишда тасвирлаш ва унинг кучли таъсири натижасида ошиқ (шоирнинг 
ўзи) руҳий ҳолатида юз берган чуқур ўзгаришларни бўрттириб кўрсатишдир. 
Шунинг учун ҳам шоир ғазалнинг бошидан мусалсал (занжирли) ташбиҳни 
қўллайди: биринчи мисрада маъшуқанинг либоси чўғдек қизил гул баргига 
нисбат берилади, иккинчи мисрада эса шоир ўзининг дастлабки фикрини рад 
93
Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006. -319 б.

---

100 
этади ва ундан ҳам муболағали ташбиҳни келтиради: унинг эгнидаги либос 
хилъат (уст кийим, ҳашаматли кийим подшо ва амирлар томонидан мукофот 
тариқасида бериладиган уст кийим) эмас, балки шоир жонига тушган ўт-
алангадир. Кейинги байт мусалсал ташбиҳнинг давоми, янги ҳалқаси 
ҳисобланади. Кўтаринки руҳдаги тасвир янада юқори поғонага кўтарилади: 
маъшуқа эгнидаги хилъат бу чўғдек лаъл (қимматбаҳо қизил рангли тош 
бўлиб, унинг ичига жон (маъшуқа вужуди) яширинган. Учинчи мисрада 
бадиий тасаввур юқори чўққига чиқади ва дастлабки мисранинг 
қайтарилиши билан тавсифнинг биринчи босқичига якун ясалади. 
Қуйидаги байтларда эса шоир маъшуқанинг қаддини дастлаб савсани 
озодга, сўнгра бинафша баргида зеб айлаганшамшодга ва савсан баргига 
ўхшатади : 
Савсаний тўн бирла ул қад савсани озод эрур,
Ё бинафша баргидин зеб айлаган шамшод эрур.
Оллоҳ-оллоҳ, билмон ул қадники, савсан баргидин 
Зеблик шамшод эрур ё савсани озод эрур? [ББ, 187]
Шоирнинг қуйидаги байтида ҳам кетма-кет ифодаланган ўхшатишни 
кузатиш мумкин:
Турфа менмен ишқ дашти ичра, йўқса анда бор
Вомиқу Фарҳод ила Мажнун киби шайдо басе. [НН, 616]
Байт мазмуни: “Ажаб менким, ишқ дашти ичра кезиб юрармен, у ерда 
Вомиқу Фарҳод, Мажнундек ошиқу шайдолар ниҳоятда кўп экан”. Кўриниб 
турибдики, байтда Фарҳод, Мажнун, Вомиқ тимсолларидаги ошиқнинг 
Яратганга интилишлари, турли синоатларда тобланишлари юксак бадиий 
маҳорат билан тасвирланган. Ундаги шайдо сўзи форсий бўлиб, Навоий ушбу 
сўзни севгидан девона бўлган ошиқ маъносида асарларида кўп қўллаган 
(НАЛ, 688). Вомиқ сўзи эса арабий ном бўлиб, мумтоз адабиётда икки 
маънода – биринчиси, ошиқ, ишққа гирифтор мажозий, иккинчиси, «Вомиқ 
ва Узро» қиссасида Узрога ошиқ бўлган қаҳрамон маъноларида истифода 

---

101 
этилади [НН, 150]. Байтда ўхшатишнинг барча узвлари иштирок этган: ошиқ 
(ўхшаган), Вомиқ, Фарҳод, Мажнун (ўхшатилган), -киби (ўхшатиш қайди). 
Мазкур ўхшатиш қурилмали ўхшатишда ўхшатилган битта эмас, балки учта: 
Вомиқ, Фарҳод, Мажнун. 
Фироқинг поймоли қоматимким, ҳалқадек бўлмиш,
Назар қилким, биайниҳ бўлди ҳижрон остида «нун»дек. [ҒС, 271]
Тавсифи: “Ишқинг фироқида эзилган қоматим ҳалқадек бўлди, бир 
бора назар қилким, у ҳижрон остида қолган нун ҳарфидек эгилди”. Аёнки, 
«нун» араб алифбосидаги ҳарфлардан бири бўлиб, шакл кўриниши жиҳатида 
эгик ҳолатда ёзилади. Шоир ошиқнинг эгик қоматини ҳалқага ва «нун» 
ҳарфига қиёслайди. Иккала ўхшатилган ҳам шакл кўриниш жиҳатидан ҳам 
эгиклик кўринишига эга. Маъшуқанинг висолига етолмаган, ишқнинг дарду 
аламларидан жафо чекиб, қадди эгилиб қолган ошиқнинг шикоятлари ҳалқа 
ва араб алифбосидаги «нун» ҳарфи воситасида гўзал тарзда моҳирона 
тасвирланган. Шоирнинг ушбу байтида маъшуқанинг қомати ўхшаган, 
ҳалқа, нун ўхшатилган, -дек ўхшатиш қайди сифатида воқеланган.Мазкур 
ташбиҳда ўхшатилган битта эмас иккита: ҳалқа ва «нун» ҳарфи.