Диссертация Илмий раҳбар: и ф. д., проф. Хушматов Н. С

 
2.2. “Jasminabonu prestij servis” МЧЖ асосий ишлаб чиқариш 
ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги таҳлили 
Корхона асосий воситаларининг турлар бўйича тузилмаси, кўп 
жиҳатдан капитал қўйилмаларнинг технологик тузилмаси орқали, 

---

36 
жумладан, уларнинг янги қурилиш ва қайта таъмирлаш, амалдаги ишлаб 
чиқаришни кенгайтириш ва қайта қуроллантириш билан аввалдан 
белгилаб қўйилган бўлади. Асосий воситаларнинг турлар бўйича 
тузилмасига ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва концентрация қилиш 
даражаси ҳам катта таъсир ўтказади. Йирик корхоналар, ишлаб чиқаришни 
воситалар билан таъминлашда ва фан-техника тараққиѐти ютуқларидан 
кенг фойдаланишда кичик ва ўрта корхоналарга қараганда кўпроқ 
имкониятга эга. Бироқ кичик корхоналар ҳаракатчанроқ, уларнинг 
бошқаруви мослашувчанроқ бўлиб, натижада ишлаб чиқаришни техник 
жиҳатдан қайта қуроллантириш осонроқ кечади. 
Асосий воситалар корхона ишлаб чиқариш воситаларининг бир 
қисми бўлиб, ишлаб чиқариш жараѐнида узоқ вақт иштирок этада ва 
ўзининг натурал-моддий ҳолатини йўқотмайди ҳамда ўз қийматини 
тайѐрланаѐтган маҳсулотларга қисмлаб ўтказиб беради. Асосий воситалар 
қийматини тайѐрланаѐтган маҳсулотга ўтказиш жараѐни амортзиция деб, 
ушбу жараѐнда тўпланган маблағлар эса амортизация ажратмалари деб 
аталади. 
Корхонанинг актив асосий ишлаб чиқариш воситалари энг 
ҳаракатчан ва аҳамиятли ҳисобланади. Фан-техника тараққиѐти давомида 
кўплаб корхоналарда актив ишлаб чиқариш воситаларининг салмоғи 
ортади, уларнинг таркиби ва кўриниши ўзгаради, асосий воситалар гуруҳ 
ва турларининг маънавий эскириш туфайли алмашиниш суръати 
тезлашади.
Асосий воситаларни ифодаловчи кўрсаткичлар иқтисодий салоҳият 
кўрсаткичлари ичида маълум даражада ўз ўрнига эга. Ушбу воситаларга 
хўжалик юритувчи субъектларнинг анча маблағи жалб қилинган бўлади. 
Мазкур маблағларнинг қайтими асосий воситалардан самарали 
фойдаланиш эвазига амалга оширилади.

---

37 
7-жадвал 
Асосий воситалар самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар
14
Кўрсаткичларнин
г номи 
Нимани ифодалаши 
(мазмуни) 
Аниқланиш 
формуласи 
1. Ав. 
Рентабеллиги 
Ав. Ўртача қийма-тига 
нисбатан 
СФ*100 / Ав
ўр
, 
2. Ав. 
Даромадлилиги 
Ав. ўртача қийматига неча 
фоиз даромад тўғри 
келишини кўрсатади 
Д*100/Ав 
3. Ав. 
Натижавийлиги(
фонд қайтими) 
1 сўм Ав. ўртача қийматига 
қанча миқдорда натижавий 
кўрсаткичнинг (сотилган 
маҳсулот, товар маҳсулоти, 
товар обороти ва ҳ.к.) 
тўғри келишини 
ифодалайди 
Q/Ав 
 
Асосий воситалардан (Ав) фойдаланиш самарадорлиги даражасидан 
умуман ишлаб чиқариш самарадорлиги келиб чиқади. Асосий 
воситалардан қанчалик кўп фойдаланса, шунчалик кўп маҳсулот 
чиқарилади, унинг таннархи арзонлашади, меҳнат самарадорлиги, фойда 
ва рентабеллик юқори бўлади. 
1. Ав. рентабеллиги асосий воситаларнинг 1 сўмига тўғри келадиган 
фойда суммасини ифодалайди. У соф фойданинг асосий воситалар 
ўртача йиллик қийматига нисбати билан қуйидагича аниқланади: 
Раф = СФ*100 / Ав
ўр
, 
14
Абдукаримов И.Т. ва бошқалар. Корхона иқтисодий салоҳияти таҳлили. – Т.: 
Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси, 2010, – 256 б. 

---

38 
бунда: Раф – асосий воситалар рентабеллиги; 
СФ – соф фойда. 
2011 йил 48300 *100/493492= 9.7 % 
2012 йил 83839*100/508272= 16.4 % 
2013 йил 106257*100/615072= 17.2 % 
2. Асосий воситалар даромадлилиги 
Ав.д = Д*100/Ав 
2011 йил 216672 *100/493492= 43.9 % 
2012 йил 306036*100/508272= 60.2 % 
2013 йил 229516*100/615072= 37 % 
3. Асосий воситалар натижавийлиги(фонд қайтими). Асосий воситалар 
маҳсулдорлиги таҳлил қилинаѐтган даврда (одатда, бир йилда) 
ишлаб чиқарилган (сотилган) маҳсулотнинг Ав ўртача йиллик 
қийматига нисбати шаклида қуйидаги формула орқали топилади:
Авм=М/Ав
ўр
, 
бунда: Авм – асосий воситалар маҳсулдорлиги; 
М – таҳлил қилинган даврда ишлаб чиқарилган (сотилган) маҳсулот 
ҳажми; 
Авўр – асосий воситалар ўртача йиллик қиймати. 
Бозор муносабатлари шароитида сотилган маҳсулот ҳажми хўжалик 
фаолиятини тўла ҳажмда акс эттиради. Фойда ва рентабеллик каби 
корхонанинг молиявий ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичлар ҳам ушбу 
кўрсаткичларга бевосита боғлиқдир. Шунинг учун Ав. маҳсулдорлигини 
ишлаб чиқарилган маҳсулот бўйича эмас сотилган маҳсулот ҳажми 
бўйича аниқлаш тўғри бўлади. Бунинг учун қуйидаги формула тавсия 
этилади: 

---

39 
Авм=С/Ав
ўр
,