Dissertatsiya

III BOB U. FOLKNER, F.KAFKA VA NAZAR ESHONQUL HIKOYALARINING POETIK XUSUSIYATLARI
3.1. Til va uslub masalasi
Kafka asarlarida aksariyat hollarda voqea-hodisalar, obrazlar, fikrlar, odamlarning xatti-harakatlari bir-biriga bogʻlanmagan, xuddi alahsiragan uyqudan keyin dahshatga tushish holatidek, ruhiy kasal kishi alogʻ-chalogʻ fikr va tasavvurlarining parchalaridek mantiqsiz, tizginsiz ifodalangan. Adib ijodida muhim oʻrin tutuvchi mashhur asarlaridan biri “Evrilish” novellasining ilk jumlasidayoq Kafka qiyofasi namoyon boʻladi: “Beorom uyqudan soʻng tong saharda uygʻongan Gregor Zamza oʻzi yotgan toʻshagida bahaybat hasharotga aylanganini sezdi”. Bu jumla kitobxonni dovdiratib qoʻyishi turgan gap. Kafka yaratgan fantastik obraz oʻzining namoyishkorona va chalgʻituvchi “xunuk nafosat”i, badburush qiyofali bahaybat hasharot haqidagi taassurot evaziga kishining gʻashini keltiradi. Shunday evrilish yuz berdi deb tasavvur qilaylik-da, hikoyani oʻqiyotganimizda buning “haqiqat”ligiga koʻnikaylik. Oʻshandagina Kafka tasvirlagani real mazmundagi hikoyaga aylanadi. Buni nima bilan izohlashimiz mumkin? Avvalo shuni aytish kerakki, novellada dastlabki voqea, yaʼni kishining hasharotga aylanishidan boshqa favqulodda hech qanday hodisa yuz bermaydi. Adib Gregor Zamza evrilishidan soʻng u va uning oilasida boshlangan tirikchilik tashvishlari, kelishmovchilik, noqulay holatlar haqida hikoya qilishga oʻtadi. Bu esa mutlaqo odatdan tashqari, muallifning jarangsiz, nursiz tili ishtirokida davom etib, kitobxon novelladagi voqeaning haqiqatga toʻgʻri kelmasligi, aql bovar qilmasligini asta-sekin unuta boradi. Bu holatning Kafka hayotidagi baʼzi bir jihatlariga oʻxshash tuyulishini sinchkov tanqidchi darhol anglab oladi. Kafkaning “jaholatparast targʻibotchilari”, “nodon madhiyachilari” uning ijodidagi tushkunlik kayfiyatni, umidsiz ruhda yangraydigan ohanglarni, zaif jihatlarini boʻrttirib koʻrsatishga harakat qiladi. Obʼyektiv reallikka, inson ongiga, tafakkuriga ishonmaslik, umuman Insonga boʻlgan ishonchsizlik deb qabul qilinishi, talqin etilishi mumkin boʻlgan narsalarnigina taʼkidlaydilar. Kafka nafaqat gʻayritabiiy hodisalarga moyillik, aqlga sigʻmaydigan voqealarni tasvirlash, mantiqqa zid fikr-mulohazalar yuritish bilan band boʻldi, balki ijtimoiy illatlarni ham ayovsiz tanqid ostiga oldi. Inson va insoniyat boshiga tushgan kulfatlarga hamdard boʻlib, ushbu balo-ofatlarni haqqoniy tarzda, bir-birini taqozo etishda va oʻzaro aloqada emas, balki chuqur uyqu, xayolda yoki alahlaganda koʻringan narsalar, sirli va gʻalati sarob orqali tasvirlashni afzal koʻrgan edi. Aynan shundan Kafka yaratgan asarlarni tushunishning murakkabligi, talqin qilishdagi ziddiyatlar kelib chiqadi. Bu esa, oʻz oʻrnida, Kafkani modernist ijodkor deb atashga izn beradi. Uning tafakkuri uning xayoloti zulmatdagi nurdek yorugʻ va teran edi.
"Tush" hikoyasining ifoda uslubiga eʼtiborimizni qaratadigan boʻlsak Kafka tush ko‘rish qonuniyati tamoyiliga muvofiq ijod qiladi. Ya’ni tush hech qanday tartibga, qonuniyatga, mantiqiy asosga tayanmagani kabi uning ijodi ham hech qanday qoidaga rioya qilinmagan holda yaratilgan. Kafka uchun o‘tmish ham, kelajak ham mavjud emas, uning uchun birgina bugun, hozir bor, xolos. Shuning uchun ham u qahramonlarining ayni holatga nima sababdan qanday qilib tushib qolganini izohlab, asoslab o‘tirmaydi. Kafkaning asarlarida boshqa adiblarniki singari chinakam boshlanish ham, chinakam tugallanish ham yo‘q. Shu sababli ham o‘quvchidan adib asarlarida ro‘y berayotgan hodisalarning tasvirlanayotgan tarzda bo‘layotganidan ham, uning hech qanday sababsiz vujudga kelayotganidan ham shubhalanmaslik talab etiladi. Kafkaning asarlarida hamisha ham nimaning nima uchun sodir bo‘lganini izohlash emas, uning qanday yuz berganini tasvirlash muhim hisoblanadi.
Nazar Eshonqul hikoyalari tili o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Unda asar qahramonlarining ijobiy yoki salbiy qahramon ekanligi yozuvchi tilidan e’tirof etilmaydi. Aksincha, bu yumushni o‘quvchining o‘ziga qoldiradi, uni mushohadaga chorlaydi. Umuman olganda, asarda kimlar ulug‘lanayotgani, qoralanayotgani ko‘pincha bevosita emas, bavosita tasvirlanadi. Majoziy, ko‘chma ma’noli tasvirlar ta’rif-u tavsiflarga tez-tez murojaat etilib, ularning ustuvorligi ta’minlanadi. Eng muhimi, tasvirlardagi majozlar ko‘chma ma’noli vositalar qahramonlarning betakror ruhiy dunyosini yoritishga xizmat qiladi.
"Bo'lmaganni xuddi bo'lgandek tasvirlash, fikrni uqtirmagan, ta'kidlamagan holda o'quvchining o'zida uyg'otish, bilganini bilmaganlikka olish orqali o'quvchini bilishga undash, ifoda etilayotgan ma'noga muvoziq boshqa ma'no ko'chimlarini yuklash, taassurotga o'zi uyg'onadigan fikrlarni singdirishga asoslangan tamsil yo'nalishi Nazarning "Maymun yetaklagan odam", "Shamolni tutib bo'lmaydi", "Tobut", "Xaroba shahar surati" kabi hikoyalari, "Yalpiz hidi" turkumida oydinlashadi".²⁶
Bugungi nasrdagi yangi jarayonlar, ma’naviy, shakliy-uslubiy izlanishlar ko‘proq Nazar Eshonqul hikoyalarida o‘ziga xos tarzda aks etmoqdaki, u yozuvchi ta’kidlaganidek, o‘tmish ajdodlarimiz yaratgan qadimiy adabiyotdan kuch olayotgan bo‘lsa, ajab emas. Bu yozuvchining ilk hikoyasi “Maymun yetaklagan odam”dayoq o‘z ifodasini topgan edi. Mazkur asar zamondosh, asrdosh obrazini yaratish yo‘lidagi yetmish yillik tajribalarning muayyan intihosi va ayni zamonda yangi bosqichning boshlanishi bo‘ldi, deya adabiyotshunoslarimiz tomonidan yuqori baholangan edi.²⁷
Ijodkor asarlarining koʻpchiligida rassom obraziga duch kelamiz. Bu holatga nisbatan yozuvchi: "Rassom obrazi — bu, meningcha, amalga oshmay qolgan orzularimdan bo’lsa kerak. Rassom bo’lishni ko’p orzu qilganman. Keyin ichki “meni”imni rassom obrazi orqali berish o’zim uchun qulay va oson. Men rassomning tasavvur dunyosiga yaqindayman. Shuning uchun shu yo’lni tanlagan bo’lsam kerak. Aslida, rassom bu — mening o’zim. Umuman, men o’zimni hikoyalarimda faylasuf, olim, rassom, bastakor, qadim qo’shiqni aytuvchi qiyofasida tez-tez tasavvur qilib turaman. Agar san’at asari bo’lsa, men har qanday san’at turini hurmat qilaman va hayratga tushaman. San’at insoniyat paydo bo’lganidan beri yaratgan millionlab narsa-vositalar ichida Qalbni va Ruhni qutqarishi, davolashi mumkin bo’lgan birdan bir vosita. San’atsizlik — vahshiylikdir, degan kimdir. Men san’atdan bir qadam uzoqlashish — yovuzlikka bir qadam yaqinlashish degan bo’lardim".²⁸
Xurshid Davron ta'rifi bilan aytganda " uning tili beshafqat baʼzan me'daga tegadigan darajada lekin qora boʻyoqlarga boy, lekin ifodalar beshafqatligi, qora rangning quyuqligi zamirida bedod tuzum tufayli barbod boʻlgan umrga, umrlarga rahm-shafqat toʻla edi". Uning asarlarida qoʻlansa hid, qahramonning ruhiy holatini boʻrttirib tasvirlashda oʻziga xos vosita boʻlib xizmat qiladi. Balki, ayrim oʻrinlarda qora rang biroz boʻrttitib yuborilgandir, bu tasodifiy emas. Asarlarda tasodifiylik, noaniqlik, nokerak tashbehlar uchramaydi. Yozuvchining erksizlik, mustabidlik, yovuzlik va razolatga boʻlgan cheksiz nafratidan, mana shunday gʻayri-insoniy holatlar tugʻdiradigan ufunatli va qoʻlansa va shikasta qismatlarning alamidan kelib chiqadigan faryodlar va nidolar sifatida oʻqiladi.
U.Folkner nasrining muhim sahifasini uning hikoyalari tashkil etadi. Yozuvchi XIX asrda V.Irving, E.A.Po, N.Gotorn, asr boshida M.Tven va S.Kreyn, XX asrda S.Anderson ijodida rivojlangan amerika qissalari anʼanalarini davom ettirish bilan birga, kichik nasrning koʼpchilik zamondoshlari va izdoshlaridan sezilarli darajada ajratib turadigan takrorlanmas oʼziga xos hikoya qilish uslubini yaratadi. U.Folkner hikoya va qissalarni nafaqat tirikchilik maqsadida yozgan. U bu janrni juda yaxshi koʼrar edi, koʼplab hikoyalar keyinchalik uning romanlari tarkibiga kirdi. ―"Hikoyalar toʼplami" Milliy kitob mukofotiga sazovor boʼlgan.
Ma'lumki, U.Folkner ijodida INSON taqdiri uchun qaygʻurish, odamlar boshiga tushadigan kulfatlar, ular hayotida duchor boʼladigan adolatsizlik va shafqatsizlikni koʻrsatish asosiy oʼrinni egallaydi. Buni yozuvchining oʼzi ham suhbatlarining birida ―Men mansub boʼlgan yagona maktab - bu insonparvarlik maktabidir" degan edi.
Folkner esa yozish texnikasiga unchalik qiziqmasligini va oʻzini “adabiy duradgor” deb atashni maʼqul koʻrganini doim taʼkidlab tursa-da, u qalam ustasi va juda oʻziga xos tajribachi edi. Uning romanlari ko'pincha qahramonlarning ichki monologi shaklida bo'lib, ularning ongida hikoyachining ehtiroslari va xurofotlariga mos ravishda syujetni bo'yash, buzib tashlash va chalkashtirib yuborish asta-sekin o'quvchiga ochiladi. Folkner uslubi nihoyatda originaldir. Qarama-qarshi epitetlarning keskin to'qnashuvi kuchli ta'sir ko'rsatadi, ko'plab romanlar hayajonli, noaniq notada tugaydi, ularning ma'nosini mantiqiy ravishda shakllantirish qiyin. Shunga qaramay, Folknerning munozarali, ehtirosli va ko‘pincha ma’rifatsiz ruh haqidagi izlanishlari ko‘pchilik o‘quvchilarga hayajonli bo‘lgani bilan birga mazmunli bo‘lib tuyuldi. Uning ixcham va boy hikoya qilish uslubi XX asr adabiyotida muhim rol oʻynaydi. Uilyam Folknerning ijodi modernizm, shuningdek, fantastika doirasida yaratilgan. U foydalanadigan tilni tushunish oson edi, lekin uzoq va ba'zan tuzilmasiz jumlalar bilan to'ldirilgan bo'lib, ularda ekspresivlik va mubolag'a bor edi.
Ushbu amerikalik ziyolining yozuvlarida turli xil qarashlar, monologlar, tavsiflovchi rivoyatlar va xronologiyaning yo'qligi taniqli edi. Uning asosiy mavzulari: mamlakatining janubidagi hayot, irqi, oilasi, tarixi, urushi va siyosati.²⁹
Mening ikkinchi fikrim Folkner hikoyalaridagi syujet motivlarida ekranning aniq mavjudligi haqida. 1931-yilda chop etilgan “Toʻzonli sentyabr” hikoyasi Folknerning eng ko‘p antologiyaga aylangan hikoyalaridan biridir: hikoya o‘quvchi osonlikcha tushunishi mumkin bo‘lgan oltmish ikki kunlik bo‘g‘uvchi quruq jazirama kontekstida boshlanadi, bu shahar aholisini biroz charchagan va g‘azablantirgan. Sartaroshxonadagi bir guruh erkaklar qora tanli erkak bilan o'rta yoshli Minni Kuper bilan sodir bo'lgan aniqlab bo'lmaydigan "narsa" ni muhokama qilmoqdalar. Qisqa hikoya "Emili uchun atirgul" kabi besh qismga bo'lingan bo'lib, zamonaviy voqealar va ayol qahramonning o'tmishiga oid hikoyalarni almashtirib, hikoyaning hozirgi vaqtiga yorug'lik beradi. Garchi e'tibor ko'pincha linch partiyasining zo'ravonligiga jalb qilingan bo'lsa-da, "Emiliga atirgul" bilan parallelizm o'quvchini, ehtimol, xayoliy zo'rlash, ammo haqiqiy yolg'izlik zo'ravonlik oqibatini keltirib chiqaradigan ayolning hikoyasiga ko'proq e'tibor berishga undaydi. Filmlarga nisbatan birinchi aniq havola oq tanlilardan birining sartaroshxonadagi mish-mishni muhokama qilayotgani haqidagi dastlabki ta'rifida keltirilgan: "U ko'pikli soqolida harakatlanuvchi suratlarda cho'l kalamushiga o'xshardi". 4-bo'limda, Minni, shubhasiz, asabiylashadi, chunki u qora tanli tomonidan qo'zg'atilgan iddaolari uning qotilligiga sabab bo'lganini tushunadi yoki uni tortish uchun juda chalg'iganligi sababli, hamma boradigan shahar ko'chalariga chiqishga majbur bo'ladi. uni kuzatish uchun. U ommaviy bo'lgan joyga yetguncha asabiy kulgini bosa olmaydi, lekin bu haqiqatni soddalashtirish mumkin bo'lgan fonni beradi - Folknerning metaforasi shuki, bu teatrda dunyo ikki o'lchovli bo'lib qoladi:
Ular rasm ko'rgazmasiga etib kelishdi. Bu o'zining dahshatli va go'zal mutatsiyalariga duchor bo'lgan yoritilgan lobbi va hayotning rangli litograflari bilan miniatyura ertaklariga o'xshardi. Uning lablari qimirlay boshladi. Qorong'ida, rasm boshlanganda, hammasi yaxshi bo'lardi; u tez va tez o'tib ketmasligi uchun kulgini ushlab turdi. Shunday qilib, u o'girilib turgan yuzlar, past hayrat ohanglari oldida shoshildi va ular o'zlarining odatiy joylarini egallab olishdi va ular kumush nurga qarshi yo'lakni va unga qarshi ikki-ikki bo'lib kelayotgan yigit va qizlarni ko'rishlari mumkin edi.