Думли ядр ва йўл-йўл тана, оқимтир шар ва субталамик ядро

Ярим шарларнинг базал ядролари
Ярим шарларнинг базал ядроларига узунасига кучли чўзилган ва эгилган думли ядр ва йўл-йўл тана, оқимтир шар ва субталамик ядро киради. Ҳозирги вақтда базал ядрога ўрта миянинг қора субстанцияси ҳам киритилади.
Думли ва қобиқ анатомик жиҳатдан ўхшаш бўлиб, уларда оқ ва кул ранг модда алмашиниб келади. Базал ядронинг вазифаси ҳаракатлар дастурини аниқлашдир. Яна бир тахминларга кўра, ахборот бош мия пўстлоғининг ассоциатив зоналаридан бир вақтда мияча ва базал ҳужайраларга келади, улардан эса таламус орқали ҳаракатлантирувчи пўстлоққа келади. Бу ерда аниқлик киритилган дастур орқа миянинг мотонейронларига узатилади.
Базал ганглийлрнинг алоҳида структуралари ўртасидаги боғлиқлик ҳали яхши ўрганилмаган. Лекин тахминларга кўра, фикр туғиладиган ассоциатив пўстлоқдан ахборот йўл-йўл танага келади, бу ердан 2 йўл билан тарқалади, яъни:
1) қора субстанциянинг нейронларига ва қайта йўл-йўл таналарга, ҳамда таламусга;
2) рангсиз шарга, сўнгра пастга тушувчи (экстрапирамидали) бошқарувчи тизимнинг ўзак марказларига, ҳамда таламусга ва уёғига бош миянинг ҳаракатлантирувчи пўстлоғига тарқалади.
Базал ядролар шартли рефлексларни ҳосил қилиш ва мураккаб шартсиз рефлексларни бажаришда қатнашади. Улар жисмоний иш бажарган вақтда танани керакли ҳолатда ушлаб туриш ва автоматик ҳаракатларни бажарилишини таъминлайди. Бунда асосий мотор вазифасини рангсиз шар бажаради, йўл-йўл тана эса унинг фаоллигини бошқаради. Базал ганглийлар куч, амплитуда, тезлик ва йўналиш каби ҳаракат параметрларини назорат қилади. Ҳозирги вақтда думли ядронинг мураккаб руҳий жараёнлар – диққат, хотира, хатоларни топиш жараёнларини назорат қилиши аниқланган (36-расм).



36-расм. Базал ганглийда муҳим афферент, эфферент ва ички алоқалар (Р.Ф.Шмидт, Г.Тевс, 1983).
ВОЯ - вентралолди ядро; ВЛЯ- вентролатерал ядро; ЎМ - ўрта марказ; СЯ-субталамик ядро.
Лимбик тизим
Лимбик тизим деганда ҳиссиётларни, хотира ва таълим олиш жараёнларини шакллантирадиган бир қатор пўстлоқ ва пўстлоқ ости структуралар тушунилади. Лимбик тизим структураларига қуйидагилар киради: гипоталамус, таламуснинг олдвентрал ядроси, белбоғ пушти (сингуляр пўстлоқ), гиппокамп, гипоталамуснинг мамилляр танаси, свод, тўсиқ, миянинг пешона қисмининг базал қисмида жойлашган орбито-фронтал пўстлоқ ва бодомсимон тана (37-расм).
Ҳиссиётларнинг ривожланишида миянинг турли тузилмаларини аҳамияти жуда каттадир. Ҳиссиётларнинг вужудга келиши гомеостазни таъминловчи ва физиологик ритмларни бошқарувчи тузилмаларга боғлиқ. Масалан, оч йиртқич ҳайвон овқатга бўлган эҳтиёжини қондириш, яъни гомеостазни сақлаш учун ўзидан кичикроқ ҳайвонга ҳужум қилади ва ўзидан кучлироқ ҳайвоннинг тажовузидан қўрқиб, ваҳимага тушади ва ундан ўзини олиб қочади. Ҳиссиётларга тегишли мия тузилмаларидан энг муҳими лимбик тизимдир. Бу тизимга таламуснинг олдинги ядролари ва сал пастроқда жойлашган гипоталамус киради. Ҳиссиётларни қўзғатувчи вегетатив реакцияларни гипоталамуснинг маълум қисмлари юзага чиқаради. Ўрта миянинг ён қисмларида чуқур жойлашган бодомсимон ядро, у билан ёнма-ён турган гиппокамп ҳам лимбик тизим таркибига киради.