Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

20 Portugaliyaning iqtisodiy geografik orni tabiy resurslari aholisi va xojaligi.
Portugaliya (Portugal), Portugaliya Respublikasi (República Portuguesa) — Yevropaning janubiy -gʻarbida, Pirenei yarim orolda joylashgan davlat. Atlantika okeanidagi Azor orollari va Madeyra arxipelagini oʻz ichiga oladi. Maydoni 92,3 ming km². Aholisi 10,53 mln. kishi (2012). Poytaxti — Lissabon shahri Maʼmuriy jihatdan 2 muxtor viloyat, 22 okrug (distrito)ra boʻlingan, shundan 18 tasi materikda joylashgan boʻlib, 11 tarixiy viloyatga birlashgan. Atlantika okeani sohillari payettekislik, qumli, kam parchalangan. Shimolida Meseta yassi togʻligining chekka qismlari joylashgan. Esh-trela togʻi — mamlakatning eng baland nuqtasi (1991 m). Gʻarbida togʻlar dengiz boʻyi pasttekisligiga tik tushadi. Teju daryosi janubida Portugaliya past-tekisligi bor. Eng chekka jan.ni Ser-ra-daalgarvi past togʻlari egallagan. Volfram, qalay, mis, temir, qoʻrgʻoshin, uran rudalari, kumir, kaolin, berill, marmar, oltin, kumush konlari topilgan. Iqlimi — subtropik. Oʻrta dengizga xos. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi sohilda 10°, ichki hududlarda 8° gacha, iyulniki — sohilda 20° va ichki hududlarda 27°. Yogʻingarchilik sohilda yiliga 1000 mm, togʻlarda 2000 mm. Doru (Duero), Teju va Gvadiana daryolarida kema qatnaydi. Shimolida togʻ-oʻrmon podzol, markaziy va janubiy hududlarda qoʻngʻir va jigarrang, dare vo-diylarida allyuvial tuproklar. Sohilda botqoq yerlar, shoʻrxok tuproklar koʻp. Mamlakat janubiy oʻsimliklari Oʻrta dengiz atrofiga xos, togʻlar makvis chakalakzorlari bilan qoplangan, shimolidagi togʻlarda tosh eman va poʻkak eman, kashtan, sohilda qaragʻayzorlar uchraydi. Togʻlardagi kattagina maydonlar oʻtloq. Hayvonot dunyosi boʻri, tulki, suvsar, genetta, tipratikan, yovvoyi quyon va hokazolardan iborat. Kemiruvchilar, koʻrshapalaklar, har xil parranda koʻp. Jeresh va Ria Formoza milliy bogʻlari, bir necha qoʻriqxonalar bor. Aholisining 99% — portugallar; ispanlar va boshqalarlar ham yashaydi. Rasmiy tillar — portugal va mirandes tillari. Shahar aholisi 35% ga yaqin. Dindorlari — katoliklar. Yirik shaharlari: Lissabon, Portu, Amadora. Portugaliya — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi — 30%, qishloq xoʻjaligi ulushi — 6% atrofida. 20-asr oxirlarida sanoatda mehnatga layoqatli aholining 33% ishladi va yalpi milliy mahsulotning 40% dan koʻprogʻini ishlab chiqardi. Temir, volfram, mis, uran, qalay rudalari, kumir, oltin, kumush qazib chiqariladi, dengiz suvidan tuz ajra-tib olinadi. Mayda metallurgiya korxonalarida va Lissabon yaqinidagi Seyshal shahridagi zavodda metall eritiladi. Sanoat ishlab chiqarish qiymatining salkam 30% mashinasozlik va metall ishlash korxonalari ulushiga toʻgʻri keladi. Kemasozlik, avtomobil yigʻuv, velosiped, mototsikl, motorlar, ayrim turdagi stanoklar, roʻzgʻor mashinalari, elektrotexnika va radioelektronika asbob-uskunalari ishlab chiqarish rivojlangan. Kimyo va neft kimyosi korxonalarida oltingugurt kislotasi, mineral o'gʻit, sintetik tola va plastmassa ishlab chiqariladi. Toʻqimachilik (ip va jun gazlama toʻqish), tikuvchilik, oziq,-ovqat (zaytun yogʻi, baliq konservalari, vino ishlab chiqarish) sanoati azaldan eksport uchun ishlaydi. Sement, chinni, oyna va sopol ishlab chiqarish korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 30 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi (asosan, GESlarda). Asosiy sanoat markazlari: Lissabon, Portu, Setubal, Barreyru, Braga. Qishloq xoʻjaligining asosini dex.qonchilik tashkil etadi. P. hududining 50% ishlanadi, shundan 30% haydaladigan yerlar. 10% bogʻ va tok-zor, sitruszor, zaytunzorlar. Asosiy oziqovqat ekinlari: bugʻdoy, makka-joʻxori, javdar, arpa, iyuli, kartoshka. Orollarda banan, ananas, shakarqamish yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, qoʻy, ot boqiladi. Sohilda baliq ovlanadi. Qishloq xoʻjaligi aholining oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini qoplamaydi. Trans p ortining asosiy turi — dengiz kema qatnovi. Dengiz savdo flo-tiningtonnaji 1,1 mln. t dedveyt. Transport yoʻli uzunligi — 3,6 ming km, avtomobil yoʻllari uz. — 70,1 ming km. Lissabonda 1960-yildan metropoliten ishlaydi. Lissabon va Azor orollari (Santamariya)da xalkaro aeroport bor. Asosiy dengiz portlari — Lissabon, Portu. Portugaliya chetga mineral xom ashyo, toʻqimachilik va tikuvchilik buyumlari, vino, meva, poʻkak, qogʻoz, oziqovqat mahsulotlari, mashina-uskunalar chiqaradi. Chetdan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, xom ashyo va yoqilgʻi (asosan, neft va neft mahsulotlari), mashina va uskunalar, kimyoviy mahsulotlar keltiradi. Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Italiya, AQSH bilan savdo qiladi. Pul birligi — eskudo. Iqtisodiyotning umumiy xususiyatlari... Portugaliya sanoat va qishloq xoʻjaligi mamlakatidir. Iqtisodiy rivojlanish bo'yicha (YaIM, sanoat ishlab chiqarishi, aholi jon boshiga milliy daromad) xorijiy Evropada oxirgi o'rinlardan birini egallaydi. Sanoatda yirik transmilliy va milliy monopoliya korxonalari ustunlik qiladi, garchi kichik ishlab chiqarish va hunarmandchilikning salmog'i hali ham yuqori. Sanoat salohiyatining 2/3 qismi mamlakatning Atlantika sohillarida joylashgan. Yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi 35% ga yetdi, qishloq xo'jaligining ulushi 13% gacha kamaydi (1984). 1985 yilda Portugaliya yalpi ichki mahsuloti 38,5 milliard eskudoni tashkil etdi. Mamlakat iqtisodiyoti chet el kapitali va jahon bozori konyunkturasiga juda bog'liq. Hukmron pozitsiyalarni iqtisodiyotga kapital qo'yilmalar umumiy hajmining 75% dan ortig'iga ega bo'lgan Buyuk Britaniya imperialistik monopoliyalari egallaydi. Ishlab chiqarish (jumladan, toʻqimachilik), neft-kimyo va togʻ-kon sanoati milliy iqtisodiyotning nisbatan rivojlangan tarmoqlari hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot tarkibida ikkinchisining ulushi kichik (taxminan 1%). Mamlakat yoqilg'i-energetika balansida asosiy o'rinni gidroresurslar egallaydi; GESlar mamlakatning energiya ehtiyojining 90% dan ortig'ini qondiradi. Atom elektr stansiyalari qurilishi loyihalashtirilmoqda. Asosiy transport turi - avtomobil. Avtomobil yoʻllarining uzunligi 51,9 ming km. Temir yoʻllarning uzunligi 4 ming km ga yaqin. Dengiz savdogarlari dengiz tonnaji 1,4 million brutto registr tonna (1980); asosiy portlari Lissabon va Porto. Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Por­tugaliya Yevropa hamdo‘stligiga a’zo bo‘lib kirganidan buyon, so‘nggi o‘n yillikda kuchli iqtisodiy o‘zgarishni boshdan kechirdi, biroq Yevropa hamdo‘stligi a’zolari ichida aholisining yashash darajasi hali ham past bo‘lib qolmoqda. Sanoatning eng rivojlangan sohalari: metallga ishlov berish, kimyo, neftni qayta ishlash, to‘qimachilik, baliqni konservalash, vinochilik. Turizmdan tushadigan mablag‘ davlat budjetining katta qismini tashkil qiladi. Qishloq xo‘jaligida mehnatga yaroqli aholining 20% i band bo‘lib, asosiy yetishtiriladigan mahsulotlar: donli ekinlar, kartoshka, uzum; chorvachilik ham rivojlangan. 2012-yil YIM miqdori 219 mlrd AQSH dollarni (aholi jon boshiga – 20,6 ming AQSH doll.) tashkil etgan. Savdo hamkorlari — YI mamlakatlari, AQSH. Temiryo‘llarining umumiy uzunligi — 3613 km, avtomobil yo‘llarining umumiy uzunligi — 73661 km, ichki suv yo‘llarining uzunligi — 820 km. Mamlakat­ning yirik portlari: Lissabon, Portu, Setubal. Tarixi. Liberiyalik luzitan qabilalari yashagan zamonaviy Portugaliya hududlari m. a. 1 asrda Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. V-VII asrlarda qadimgi Rim imperiyasidan so‘ng Luzitaniya, Provinsiya vandallar va vestgotlar bosqiniga duchor bo‘ldi. 713-718- yillarda mamlakat arablar tomonidan bosib olindi. 1095-yilda tashkil topgan Portugaliya grafligi asta-sekinlik bilan mavrlar (arablar) bosib olgan hududlarni qayta ishg‘ol qildi. 1493-yilda Alfonso I boshchiligida mustaqil Portugaliya qirolligi tashkil topdi va arablarga qarshi kurash davom etdi. V asrda mamlakatda hokimiyat tepasiga Avishlar sulolasi kelgan davrda Portugaliya yirik dengiz flotiga ega bo‘lgan davlatga aylandi. XV asr oxirlari va XVI asr boshlarida portugaliyalik dengizchilar (Diash, Vasko da-Gama, Kabral va boshqalar) bir qator geografik kashfiyotlar qilishgan, ammo Portugaliya tom ma’nodagi Ispaniya va Buyuk Britaniya kabi imperiyaga aylana olmadi. XVI asrning ikkinchi yarmida Portugaliya monarxiyasi zaiflashib, 1580-yilda ispan hukmronligi ostiga tushib qoldi. 1840-yilgacha, ya’ni Remels tashabbusi bilan mamlakatdan ispanlar quvilib, qirol taxtiga Brogansa sulolasi asoschisi Juan VI o‘tirguniga qadar, 1668-yilda Portugaliya yangidan mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Biroq, 1703-yilgi Angliya bilan tuzilgan shartnoma idora qilish ittifoq munosabatlarini o‘rnatishni nazarda tutib, Portugaliya uning ta’sirida XX asrgacha yashadi. Napoleon urushlari davrida qirol sulolasi Portugaliyaning Braziliyadagi koloniyalarining biriga qochib o‘tib, u yerda Portugaliya fransuz qo‘shinlaridan ozod qilinguniga qadar istiqomat qildilar. 1822-yilda monarx taxtga qaytganidan so‘ng mamlakatning siyosiy hayoti beqaror bo‘lib, qirol hokimiyati tarafdorlari va sentabriyetlar (respublikachilar) o‘rtasidagi doimiy kurash bilan tavsiflanadi. 1910-yilda Portugaliya Respublika deb e’lon qilindi, biroq 1932-yilda qat’iy avtoritar boshqaruviga asoslangan Estado Nabo (Yangi davlat) tuzumini e’lon qilgan Salazar diktaturasi o’rnatildi. 1968-yilda Salazar o‘rniga kelgan M. Kayetanu ungacha mavjud bo‘lgan siyosatini davom ettirdi, biroq 1974-yil 25-aprelda general Spinola boshchiligidagi bir guruh ofitserlar tomonidan ag‘darildi. Shundan keyin mamlakatda muhim ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar roy berdi. Portugaliya bilan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida diplomatiya munosabatlari 1992-yilda o‘rnatilgan. Portugaliya Respublikasi (Portugaliya Respublikasi), - Evropaning o'ta janubi-g'arbiy qismida joylashgan davlat, Pirenya yarim orolining g'arbiy qismida, shuningdek Atlantika okeanidagi Azor va Madeyra orollarida joylashgan. Maydoni taxminan 92 ming km 2, shu jumladan. 3 ming km dan ortiq orollar. Aholisi 10,2 million (1984). Davlat tili portugal tilidir. Poytaxti Lissabon. Ma'muriy jihatdan 22 ta okrugga, shu jumladan 4 ta orol okrugiga bo'lingan. Pul birligi - Portugaliyalik eskudo. EEC a'zosi (1986 yildan). Iqtisodiyotning umumiy xususiyatlari... Portugaliya sanoat va qishloq xo'jaligi mamlakatidir. Iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko'ra (YaMM, sanoat ishlab chiqarishi, jon boshiga to'g'ri keladigan milliy daromad), u so'nggi o'rinlardan birini egallaydi xorijdagi Evropa... Sanoatda transmilliy va milliy monopoliyalarning yirik korxonalari hukmronlik qilmoqda, garchi kichik ishlab chiqarish va hunarmandchilikning ulushi hali ham yuqori. Sanoat salohiyatining taxminan 2/3 qismi mamlakatning Atlantika sohilida to'plangan. Yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi 35 foizga etdi va ulushi qishloq xo'jaligi 13% gacha kamaydi (1984).