Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

19 Norvegiyaga iqtisodiy geografik tavsif
Norvegiya, Norvegiya Qirolligi (bukmolcha: Kongeriket Norge, nyunorskcha: Kongeriket Noreg) — Shimoliy Yevropadagi davlat. BMT aʼzosi. Skandinaviya yarim orolining gʻarbiy va shimoliy qismida. Maydoni 385[2] ming km2. Aholisi 5,328,212 kishi (2019)[3]. Poytaxti Oslo shahri. Maʼmuriy jihatdan 19 fyulke (viloyat)ga, jumladan, fyulkega tenglashtirilgan Oslo shahriga boʻlinadi. Shpitsbergen arxipelagi, Aiyq oroli, Yan Meyen va Buve orollari ham Norvegiyaga qaraydi. Norvegiya — togʻli oʻlka. Hududining qariyb 2/3 qismi dengiz sathidan 500 m dan baland; dengiz sohilidagina pasttekislik bor. Gʻarbiy qirgʻogʻida tik yon bagʻirli tor qoʻltiq (ford) koʻp. Yirik orollari — Lofoten, Vesterolen, Senya, Mageryo va boshqalar. Hududining katta qismini Skandinaviya togʻlari ishgʻol qiladi (eng baland joyi Galxyopiggen togʻi — 2470 m). Foydali qazilmalari: temir, nikel, mis, titan, uran, molibden, kobalt va kumush rudalari. Shimoliy dengizning quruqlikka yaqin sayoz qismida neft va gaz konlari bor. Iqlimi moʻtadil, shimoliy chekkasida subarktika, sohilida okean iqlimi yanvarning oʻrtacha harorati shimolda —2—4 °C, janubda 2 °C. Yozi salqin, tez-tez yomgʻir yogʻadi. Yillik yogʻin 1000–3000 mm. Muzliklarning umumiy maydoni 3000 km2 ga yaqinni tashkil etadi. Yirik daryolari — Glomma, Logen (Gudbransdal), Logen (Numedal). Katta gidroenergiya salohiyatiga ega boʻlgan bu daryolar qor, yomgʻir va muzliklardan toʻyinadi. Eng katta koʻli — Myosa. Asosiy tuprogʻi — yupqa tundra tuprogʻi, janubda togʻ podzol tuprogʻi uchraydi. Mamlakat hududining 27 % oʻrmon. Yovvoyi hayvonlardan tulki, silovsin, rosomaxa, suvsar, los, bugʻu, quyon, tiyin, lemming va boshqalar bor. Dengiz sohilida gala-gala qushlar, dengizlarda turli baliq va tyulen koʻp Norvegiya — rivojlangan indoʻstrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 28,6 %, qishloq xoʻjaligining ulushi 2,9 %. Dengiz kema qatnovi, baliq ovlash, tashki savdoning roli katta. Sanoatning yetakchi tarmoqlari: elektr metallurgiya, elektr kimyo, sellyuloza-qogʻoz, baliq sanoati, asosan tashki bozor uchun ishlaydi. Ichki bozorga xizmat qiladigan tarmoqlar orasida oziq-ovqat va yengil sanoat bilan birga mashinasozlik va metallsozlik durust taraqqiy etgan. Konchilikda temir va titan rudasi, kumir, neft va gaz qazib olish katta urin tutadi. Elektr energiyaning 99 % GESlarda hosil qilinadi (yiliga oʻrtacha 122 mlrd. kVt-soat). Qora va rangli metallurgiya, kemasozlik, elektrotexnika, radiotexnika va yogʻochsozlik sanoati koʻproq rivojlangan. Axrli jon boshiga elektr energiyasi, sellyulozaqogʻoz mahsulotlari, ferroqotishma, alyuminiy ishlab chiqarish va kemasozlikda Norvegiya dunyoda oldingi oʻrinlarda turadi. Mamlakatning tabiiy sharoiti qishloq xoʻjaligi uchun juda noqulay. Togʻ-tosh koʻpligidan Norvegiya hududining 3 % ga yaqini haydaladi. Qishloq xoʻjaligi, asosan, goʻsht sut chorvachiligiga ixtisoslashgan. Dehqonchiligida yem-xashak ekinlari, bir oz miqdorda gʻalla (suli va arpa), kartoshka ekiladi. Chorvachilikda yilqi, qoramol, qoʻy, choʻchqa, parranda boqiladi. Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini qondira olmaydi. Moʻyna hayvonotchiligi, baliqchilik rivojlangan, oʻrmonlarda koʻp miqdorda yogʻoch tayyorlanadi.
Ichki yuklar va tashqi savdo mahsulotlarining aksariyati dengiz kemalarida tashiladi. Dengiz savdo flotining tonnaji 38,3 mln. tonna dedveyt. Yirik portlari: Oslo, Bergen, Stavanger. Temir yoʻl uzunligi — 4 ming km, avtomobil yoʻllari 89,7 ming km. Asosiy aeroportlari — Gardermoen (Oslo), Sulla (Stavanger) va Budyo. Chetga neft va tabiiy gaz, kemasozlik, sellyuloza-qogʻoz va kimyo sanoati mahsulotlari, qora va rangli metallar, baliq mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mashina, mineral xom ashyo, avtomobillar oladi. Tashqi savdodagi asosiy hamkorlari: Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Germaniya, Niderlandlar. Pul birligi — krona. Norvegiyada sogʻliqni saqlash yuqori darajada tashkil etilgan. Tibbiy xizmat qiymatining 80 % ijtimoiy sugʻurta hisobidan qoplanadi. Vrachlar universitetlarning tibbiyot fakultetlarida tayyorlanadi. Sankt — Olafs — Kille, Sanneford, Larvik, Xanke balneologik kurortlari, gʻarbiy sohilida Bergen dengiz boʻyi iqlimiy shifoxonasi bor. Evropaning shimoliy chekkasida 4,6 million aholisi bo'lgan Norvegiya bugun dunyoning eng boy mamlakatlaridan biri hisoblanadi. The Norvegiyaning iqtisodiy rivojlanishi u aholi jon boshiga YaIMda ham, ijtimoiy kapitalda ham o'z aksini topadi. Bundan tashqari, Norvegiya muntazam ravishda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson taraqqiyoti indeksining yuqori qismida turadi 417 yildan keyin Norvegiya qachon qo'lga kiritdi Ularning mustaqilligi 1814 yilda Daniyada aholining 90 foizdan ko'prog'i (800.000 mingga yaqin kishi) qishloq joylarda yashagan. 1816 yilda Norvegiya Markaziy banki va milliy valyuta muomalaga kiritildi: Norvegiyaning haqiqiy iqtisodiy rivojlanishi XNUMX-asrning oxirida birinchi qadamlarini qo'yishni boshladi. Eksporti tufayli temir, ko'mir, o'tin va baliq, mamlakat katta tijorat portlashini boshdan kechirdi va qo'shni Shvetsiyani ortda qoldirdi. Boshqa tomondan, yangi etishtirish usullarining joriy etilishi qishloq xo'jaligining hosildorligini oshirdi va chorvachilikni rivojlantirishga yordam berdi. Shu bilan birga, Norvegiya bu sohada kuchga aylandi Dengiz transporti. Uning parki 7 yilda dunyoning kamida 1875 foizini tashkil etdi. Mamlakatni sanoatlashtirish jarayoni bir necha to'lqinlarda sodir bo'ldi. Bugungi kunda mamlakat mustahkam va mustahkam iqtisodiyotga ega. Neft sektori hali ham juda muhim. Mamlakat tabiiy resurslarini to'g'ri boshqarish Norvegiyani bugungi kunda dunyodagi eng gullab-yashnayotgan iqtisodiyotlardan biriga aylantirishga yordam bergani haqiqatdir. Norvegiya va boshqa neft ishlab chiqaruvchi davlatlar o'rtasida farq qiluvchi omillar quyidagilar: ishchi kuchini tayyorlash, boshqa etakchi mamlakatlarning ilg'or texnologiyalarini o'zlashtirish madaniyati va barqaror siyosiy institutlar. Qizig'i shundaki, Norvegiya bir necha bor uning tarkibiga kirishni rad etgan Evropa Ittifoqi. Shuningdek, u milliy valyuta - Norvegiya kronini ushlab turadi. Biroq, unga rioya qilinadi Evropa iqtisodiy zonasi (EEA) Bugun Norvegiya jon boshiga YaIM bo'yicha dunyodagi oltinchi va Evropada ikkinchi o'rinda turadi Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVF) ma'lumotlariga ko'ra. Shuni ham ta'kidlash kerakki, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturining taxminlariga ko'ra, Norvegiya dunyodagi birinchi mamlakatdir Rasmiy nomi — Norvegiya Qirolligi. Poy­taxti — Oslo. Hududi – 385,2 ming km.kv. Aholisi – 5 mln kishidan ortiq (2012). Davlat tili — norveg. Dini — Evangeliya Lyuteranlik cherkovi (87,8%) davlat dini hisoblanadi. Pul birligi — norveg kron’asi. Skandinaviya yarimorolining shimoliy va g‘arbiy qismida hamda Shpitsbergen arxipelagida joylashgan Shimoliy Yevropa davlati hisoblanadi. Sharqda Shvetsiya (chegara uzunli­gi — 1619 km), shimoli sharqda Finlandiya (729 km) va Rossiya bilan (167 km) chegaradosh. Norvegiya g‘arbda Atlantika okeani, shimolda Barens dengizi, janubda Shimoliy dengiz va Skagerrok bo‘g‘ozi bilan tutashib ketgan. Chegarasining umumiy uzunligi 2515 km, sohil bo‘ylab chegara uzunligi esa 21925 km (yirik va ko’p sonli mayda orollar bilan qo‘shib hisoblaganda). Norvegiya hududining katta qismini Skandinav tog‘lari egallagan. Eng yuqori nuqtasi — Galxyopiggen tog’i (2469 m). Baland yassitog‘lar (fyeldlar) va tik tog‘lardan keyin hosildor daryo vodiylari boshlanadi. Sohil chizig‘i fordlar bilan bo’lingan. Mamlakat shimolida arktik tundra zonasida joylashgan. Asosiy daryolari — Logen, Begna, Glomma. Mamlakatda juda ko‘plab ko‘llar bor. Norvegiya neft, tabiiy gaz, temir rudasi, mis, nikel kabi foydali qazilma konlariga va muhim tabiiy resurslardan baliq, yog‘och, gidroenergetik potensialga ega. Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Har xil tabiiy resurslarga boy bo’lgan Norvegiya iqtisodiyoti erkin tadbirkorlik va hukumat nazorati ostida rivoj- lanadi. Sanoatining muhim tarmoqlari: neft va gaz, bundan tashqari, oziq-ovqat ishlab chiqarish, sellyuloza-qog`oz, metallurgiya, kimyo, yog’ochni qayta ishlash, kemasozlik ham yaxshi rivojlangan. Norvegiya dunyoning juda ko’plab mamlakatlariga baliq va baliq mahsulotlarini eksport qiluvchi yirik davlatlar qatoriga kiradi. Qishloq xo’jaligida (YIM 3%) bosh sektor chorvachilik hisoblanadi. Oziq-ovqat mahsulotlarining yarmidan ko’prog’i chetdan keltiriladi. 2012-yil YIM miqdori 252,8 mlrd AQSH dollarni (aholi jon boshiga – 53,7 AQSH doll.) tashkil etgan. Temiryo’llarining umumiy uzunligi — 4026 km, avtomobil yo’llari — 88922 km (61356 km qattiq qoplamali yo’llar), ichki suv yo’llari — 1577 km. Mamla­katning asosiy portlari: Bergen, Kristiansunn, Oslo, Tronxeym. Tarixi. Qadimda Norvegiya hududida german qabilalari joylashishgan. V asrda bu hududda gotlarning dastlabki davlati vujudga keldi. VIII asr oxiri — XI asr o‘rtalarigacha norveglar vikinglaming harbiy yurishlarida qatnashishdi. IX asr oxiri — X asr boshlarida konung Xarald I Xarfager hukmronligi ostida mamlakatning siyosiy birlashuvi jarayoni boshlanib, shu vaqtning o‘zida xristianlik qabul qilindi. 1262-1264-yillarda Islandiya Norvegiya mulkiga aylandi. 1397-yildan boshlab Kalmar uniyasiga ko‘ra, Norvegiya Daniya hukm­ronligi ostiga tushib qoldi. 1814-yili Kil shartnomasiga muvofiq Norvegiya Shvetsiya boshqaruvi ostiga o‘tdi, biroq norveg xalqining milliy o‘zligini anglash jarayonining o’sishi Shvetsiya bilan ittifoqning buzilishiga va 1905-yili mustaqil Norvegiya qirolligining tuzilishiga olib keldi. I jahon urushi yillarida Norvegiya o‘z neytralitetini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi, biroq 1940-yili mamlakat nemis qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Hukumat Londonga qochdi. 1945-yil 8-may kuni Norvegiya fashistlardan ozod qilindi. 1949-yili uning NATO va 1952-yili Shimoliy Kengashga kirishi Norvegiya hayotidagi muhim voqealardan bo‘ldi. 1994-yilda mamlakat aholisi umumxalq referendumi natijalariga ko‘ra Yevropa Ittifoqiga kirishga qarshi ovoz berdi.