Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 4.“Patsha dizimleri” hám basqa tariyxıy mazmundaǵı tekstler.
“Patsha dizimleri” Mesopotamiyanıń áyyemgi tariyxın úyreniw ushın bólek áhmiyetke iye. Olardan eń áyyemgisi, yaǵnıy “Shumer patsha dizimi” dep atalatuǵın bolıp, “patshalıq jánnetten túsken waqıttan” tap, III Ur dinastiyası dáwirine shekem, Mesopotamiyanıń túrli qalalarında húkimdarlıq etken patshalar dizimi bolip tabiladi. Keyinirek ol dawam ettirildi hám eramızdan aldınǵı II mıń jıllıq baslarındaǵı patshalardı da óz ishine ala basladı. “Shumer patsha dizimi”ne eliklew etip, Salavkiyler dáwirine shekem Ossuriya hám Vavilon patshalarınıń dúzimleri dúzilgen. Bul dástúrdi grek tilinde jazılǵan Vavilonli ruwxanıy Beross (eramızǵa shekemgi III ásir) shıǵarmasında tabıw múmkin.
“Shumer patshaları dizimi” bizge shekem sońǵı dáwirlerdiń júdá kóp hár qıylı baspalarǵa tuwra keletuǵın bólek-bólek nusqalarında jetip keldi. “Dizim” Eredu, Tibir, Larak, Sippar hám Shuruppakda “topannan aldın" izbe-iz húkimdarlıq etken 8-10 patshanıń atları menen ashıladı. Keyin Kishtiń birinshi dinastiyası patshalarınan baslap, “topannan keyingi” dinastiyalar shaxları sanap ótiledi. Hár qanday qalanıń barlıq patshaların ataǵan hám hár birewinıń húkimdarlıq múddetin kórsetken halda, “Dizim" dúziwshisi bul dinastiya” húkimdarlıǵı múddetin ulıwmalastıradı. Bunıń artınan stereotipik formula keledi: “Qalaǵa hújim etilgen ham hujim etgen patsha sol qalada ham húkimadar bolǵan”. Solay etip, bir waqıttıń ózinde túrli qalalarda húkimdarlıq etken kóplegen dinastiyalar bir-birinıń almastırıwshı retinde “Dizim”de keltirilgen. Itimal, bul siyasiy tendenciya menen baylanıslı: Ur III dinastiyası dáwirinde, burınları ǵárezsiz bolǵan qalalardıń separatistikalıq umtılıwlarına qarsı, máńgi birden-bir “shahlik” haqqındaǵı jańa, “imperatorlıq” ideyası ilgeri súrildi, bul qaladan-qalaǵa gezek penen ótti. “Shumer patshaları dizimi” nıń siyasiy tendenciyası “Dizim”nıń ayırım baspalarında dushpan qalalar dinastiyaları kórsetilmegenliginde kórinedi. “Birinshi” topannan keyingi “dinastiyalardıń” patshaları hám patshaları fantastikalıq (kóp mıń jıllıq) húkimdarlıq etgenligi kórsetilgen dizimde, buǵan Mesopotamiya waqtın túsiniwdiń ayrıqshalıǵı menen anıqlama beriwi kerek: áyyemgi dáwir de, jıllar da, adamlar da hár túrlı edi. Izertlewshilerdiń Kishning birinshi dinastiyasınıń dáslepki 20 shahlardı mifologiyalıq personajlar dep esaplaydı; “Dizim”ning baslanǵısh bólegi keyingi dáwirde qosılǵanlıǵı haqqında pikir bildirildi. Bulardıń barlıǵı menen “Shumer patsha dizimi” tek ǵana Mesopotamiyanıń áyyemgi xalqınıń ótken zamanı haqqındaǵı ideyaların úyreniw ushın qımbatlı derek bolıp qalıp atır. Dizimde saqlanǵan patsha atları shınjırı geyde ol yamasa bul qala tariyxındaǵı pútkil bir dáwir haqqında málim bolǵan hámme zattı quraydı hám izertlewshilerdiń basqa dereklerden alınǵan barlıq jańa maǵlıwmatlardı dúzim dálilleri menen salıstırıwı kerek boladı.
“Shumer patsha dizimi”n tuwrı aytıw hám Mesopotamiya tariyxınıń dáslepki dáwirin úyreniw ushın 1914-jılda A. Pyobel tárepinen baspa etilgen “Tummal jazıwı” (1955-jılda planshettiń basqa bólegi úlken áhmiyetke iye edi. Yena universiteti muzeyinde SN Kramer tárepinen tabılǵan). Eramızǵa shekemgi III-II mıń jıllıqlar baslarında. 1-Issin dinastiyasınıń tiykar saliwshisi Ishbi-Erra Tummaldagi (Nippur wálayatı) hayal quday Ninlil mábadinıń kóplegen rekonstrukciyaları dúzimin dúziwge qarar etdi. Mábadtı qayta tiklew shahlarınıń atları ámel qılıw tártibi birinshi ush “topannan keyingi” dinastiyalar derlik bir waqıttıń ózinde bolǵan degen juwmaqqa keldi.
Xronikalar, itimal, birinshisinıń tásirisiz payda bolǵan “patsha dizimi”ne “Dinastiyalar jılnaması”, “Dáslepki patshalar jılnaması” hám “Vaydner jılnaması” eramızdan aldınǵı 3-mıń jıllıq siyasiy tariyxına tiyisli birqansha maǵlıwmatlardı óz ishine qamtıydı. “Dinastiyalar jılnaması” Mesopotamiya húkimdarların topannan aldınǵı kúnlerden” Erip-Mardukqa shekem (eramızǵa shekemgi VIII ásir) ataydı, kóbinese keyingi patshalar kómilgen orınlardı belgileydi. Onıń Nineviyadaǵı Ashshurbanipal kitapxanasınan bólekleri tabılǵan. Qalǵan eki jılnama da tek Jańa Ossuriya hám Jańa Vavilon nusqalarında saqlanıp qalǵan. Vaydner jılnaması málim bir patshanıń Vavilondaǵı Marduk ibadatxanasın qanday qurilǵanına itibar qaratadı. Dúziwshiler saqıy qurbanlıqlar tabıs hám uzaq húkimdarlıqtı támiyinlegenligin hám mábadqa kórsetilgen itibarsızlıq, áwmetsizlik hám apatqa alıp keliwin kórsetiwge háreket qıladı. Dáslepki patshalar jılnaması azıraq tendenciyaǵa iye bolıp, Mesopotamiyada Sargon húkimdarlıǵınan Agum III ke shekem (eramızǵa shekemgi 1450-jıldan keyin) júz bergen ayırım zárúrli waqıyalardı sáwlelendiredi.
Mesopotamiyada antic dáwirge shekem (eramızǵa shekemgi IV ásir) xronologiyanıń birden-bir sisteması joq edi: Ossuriyada jıllar eponimler boyınsha, qublada bolsa Vaviloniyada kassitler dáwirinen baslap sanalǵan. Shahlar húkimdarlıǵı jılları (“shahtıń 1-jılı palenkes jıl”, “2-…” h.t.b) kalendar retinde paydalanilǵan. Ilgeri Mesopotamiya shtatları hám ǵárezsiz qalalarında hárbir jıl jergilikli turmıstaǵı zárúrli waqıya atın alǵan (“Pálenkes patsha bolǵan jıl", “Elam áskeri jeńiliwge dus kelgen jıl”, “Pálen kanal qazılǵan jıl" h.t.b). Tanısıw formulaları dizimi (Ur III dinastiyası dáwirine tiyisli dizimler jaqsı saqlanǵan), nátiyjede [73] “patsha dizimleri” tárepinen berilgen xronologiyalıq konturdı haqıyqıy mazmun menen toltırıwǵa járdem beredi. Tanısıw formulaları kóplegen biznes hújjetlerinde bar. Izertlewshiler olardı úyrenedi hám bunday dizimlerdi ózleri dúzedi, tanısıw formulaların xronologiyalıq tártipke salıwǵa háreket etedi.