Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 4. Is hújjetleri hám arnawlı ádebiy estelikler
Zamanagóy izertlewshilerdiń Mesopotamiyaniń túrli qalalarınan, tiykarınan, Mari, Larsa, Sippar, Nippur, Ur hám basqalardan kelip shıqqan Áyyemgi Bobil biznes, sud, ekonomikalıq, basqarıw hám jeke hújjetler hám xatlardıń úlken sanına (keminde 40 000) iye. bul tekstler kórip shıǵılıp atırǵan dáwirdegi Bobil jámiyetiniń social dúzilisi, mámlekettiń biznes hám ekonomikalıq turmısı hám Mesopotamiya qalalarınıń ápiwayı xalıqsınıń jeke turmısı menen baylanıslı kóplegen sorawlarǵa juwap beriwge múmkinshilik beredi. Larsaniń hújjetleri júdá qızıq : olardıń geyparalarında biz úy xojalıqların satıw hám óz-ózin waqtınsha qulliqqa satıw haqqında maǵlıwmat tabamız. Kassitlar dáwirinen bul túrdegi kemirek derekler kelip shıqqan hám olar jaqında keń qamtılǵan izertlewler obiektine aylandı.
Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqtaǵı Bobil ilimiy tekstleri arasında eń dańqlı orındı búgingi kúnde tekǵana ilimiy dep klassifikaciyalanbaǵan, bálki olarǵa qarsı bolǵan tekstler - boljawlar kompleksi iyelegen. Áyyemgi zamanlarda bul temaǵa múnásibet basqasha edi: hár qıylı boljawlar hám omens jıynaqları tekǵana Mesopotamiyada, bálki Elamda, Siriya hám Palestinada, Xettlar arasında da dıqqat menen kóshirilgen. Hátte bunday jıynaqlardıń xet hám elam tillerine awdarmaları da málim.
Boljaw ádebiyatı kútá úlken; boljawdıń hár bir túri (qurbanlıq haywanlarınıń ishki bólegine kóre, suwdaǵı maylı daqlar formasına kóre, hár túrlı belgilerge kóre, kosmoslıq denelerdiń háreketine kóre hámbasqalar ) úlken kolleksiyalardi, geyde sonday-aq onlaǵan ideografiyali planshetler. Bul boljawlardıń kópshiligi birdey naǵısqa tiykarlanǵan edi: birinshi bólekte gúzetilgen belgi belgilengen ("Eger sonday bolsa hám ol júz bolsa"), ekinshisinde kútilgen aqıbetler kórsetilgen (" keyin ol jáne bul júz boladı" ", mısalı, shax o'ledi, ashlıq boladı hám taǵı basqa ). Retinde A. L. Oppenxaym, " boljaw... tek eskertiw dep esaplanadı, bul latınsha " omen" sóziniń mánisine tolıq sáykes keledi; Tuwrı dástúrler menen jaman aqıbetlerdiń aldın alıw múmkin edi ".
Bobil boljawlarınıń frazeologiyasi hám dúzilisi birpara medicinalıq, tariyxıy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı Mesopotamiya tekstleriniń forması hám usılına tásir kórsetdi.Boljaw kitapları geyde jılnamashılar tárepinen isletilingen; keyingi ádebiyatlarda áyyemgi ruwxaniyler tárepinen anıq tariyxıy waqıyalardı boljaw jaǵdaylarına siltemeler bar.Biraq ulıwma alǵanda, olardı júdá kóp tariyxıy maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan derekler dep ataw qıyın.
Medicinalıq tekstler boljaw ádebiyatına júdá jaqın.Negizin alǵanda, olar kesellik menen baylanıslı bolmaǵan belgiler yamasa belgilerge tiykarlanǵan kesellik nátiyjelerin boljaw kompleksi bolıp tabıladı. Birpara medicinalıq " ceriyalarda" belgiler xarakteristikalanǵanınan keyin shıpakerge nawqastı qanday emlew kerekligi haqqında tolıq kórsetpeler beriledi. Keselliktiń kesellikti anıqlawı qoyılǵan planshetler ámeldegi, lekin kóbinese keselliktiń sebebi kórsetiledi - tiykarınan zıyanlı sıyqır hám nawqastıń gúnáleri. Medicinalıq tekstlerdiń úlken kompleksi sonı kórsetedi, áyyemgi shıpakerler, sonıń menen birge, boljawshılar arasında túrli jónelisler hám qánigeliklerge bóliniw bar edi: geyparaları tiykarınan pitne hám tilsimli qurallar menen emlengen, basqaları ot, minerallardan paydalanǵan halda jáne de unamlı usılǵa ámel etkenler., hám basqalar. Biraq, olar kóbinese bir-birin toltırıp, umtılıw-háreketlerin birlestirdilar.
Mesopotamiya pútkil áyyemgi dúnyada boljawshıları menen ataqlı edi.Eger astrologiya óziniń eń joqarı rawajlanıwına keyingi dáwirde, eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqta erisken sonda da.astrolojik tekstler de jetip kelgen. Qızig'i sonda, olar tiykarınan Mesopotamiyadan sırtda - Kishi Aziya, Katna, Mari hám Suzada tabılǵan.Áyyemgi Bobil dáwirinde júdá baslanǵısh túrdegi astrologik boljawlarǵa qosımsha túrde, aspan denelerin baqlawdı belgileytuǵın tekstler jaratılǵan.Bul baqlawlar qanday maqsette ámelge asırilmasin, zamanagóy izertlewshiler ushın sol dáwirde ámelge asırılǵan venera planetası gúzetisleri jazıwları Mesopotamiya tariyxınıń dáslepki dáwirdiń pútkil zamanagóy xronologiyasi esap -kitaplar ushın tiykar bolǵanlıǵı belgili.(2-mıń jıllıqtıń ekinshi yarımına shekem).