Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

1.3.Terka qalası-Mari mámleketiniń oraylarınan biri. Áyyemgi Terka qalası (Furottıń batıs jağasındağı zamanagóy Tell Ashara, Siriya -Irak shegarasınan 60 km uzaqlıqta) eramızğa shekemgi III mıń jıllıqtıń birinshi yarımında shólkemlesken hám eramızğa shekemgi I mıń jıllıqtıń baslarına shekem ámelde bolğan.Bul waqıt dawamında ol jaqın Shığıs sawdasında zárúrli rol oynadı.Bul jerde Mesopotamiyadan batısqa, Mısır hám kishi Aziyağa baratuğın karwan jolları baslandı.Qala, sonıń menen birge, Arqa Mesopotamiya hám Siriyada húrmet etilgen Quday Dagannıń tiykarğı sıyınıw orayı edi.Qala atı eramızğa shekemgi XII ásirge tiyisli mixxat dereklerinde waqıtı-waqıtı menen tilge alınadı.(Ur, Ebla arxivları).XIX ásir aqırı eramızğa shekemgi XVIII ásirdiń birinshi yarımında qala Mari mámleketi quramına kirgen. Mari tekstleri belgilengen dáwirdiń social-ekonomikalıq hám siyasiy tariyxına tiyisli eń bay materialdı óz ishine aladı. Mari Patsha Hammurappi tárepinen wayran etilgennen soń, eramızğa shekemgi XIV—XIII ásirlerde Xettlar hám Mitanni dawa etken; eramızğa shekemgi IX ásirde Ossuriya quramına kirgen. Aqırğı ret Terka (Sirku-Ossuriya transkripsiyasida) Adad-nerari III jazıwlarında tilge alınadı.
Qalanıń ashılıwı ataqlı nemec arxeologi E. Hersfeld tárepinen 1910-jıldağı qazılmalar menen baylanıslı. Ol tapqan kishi zatlar arasında qala atı jazılğan ılay taxtaysha bar edi. Solay etip, Tell-Asharanı Terka menen anıqlaw múmkin edi.1975-jıldan beri Amerika ekspediciyaları tárepinen úzliksiz qazılmalar ótkerildi.Tiykarınan Tóbeliktiń qırları úyreniledi, sebebi onıń orayı kishi bir awıl bolğan.Qalanıń bas jobası ele anıqlanbağan.Akkadlar dinastiyası dáwirine tiyisli eń áyyemgi arxeologiyaliq qatlam (eramızğa shekemgi XXIV-XXII ásirler) kúydirilgen keramika, haywanlardıń metall hám saz háykelleri, ápiwayı kómiw úskeneleri menen kómilgenligi menen sáwleleniledi.Qorğan diywalları hám shiyki gerbishten jasalğan menshik úylerdiń qaldıqları eramızğa shekemgi XVIII—XV ásirlerge tiyisli bolıp tabıladı.1980-jılda Mábad xızmetkerleri ushın qurbanlıq qılınatuğın orın hám bólmelerden ibarat ilaha Ninkarrak (Shumerdiń shıpa ilaha Guli analogi) sıyınıwxanasi ashıldı.Terkadan alıp kirilgen yarım qımbat bahalı tastan jasalğan monshaq, Mısır skarabları hám Xettlar móri de tabılğan bolıp, Terkanıń kóp ásirler dawamında sawdada áhmiyetin joğaltpağanlığın kórsetken.