Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

Patshalıq húkimleri. Huqıqıy ózgeshelikke iye bolǵan patshalıq buyrıqlar Áyyemgi Xett patshalıǵı dáwirinen baslap shıǵarılǵan. Bunday birinshi pármandı ‹‹Xettusili I wásiyatnaması››dep esaplaw múmkin, onda saqlap alǵan balası Mursiliydi taxt miyrasxorı dep járiyalaǵan (tavanannanı nızamnan tısqarı). Xettusiliydiǹ wásiyatnaması orınlandı, biraq taxt miyrasxorlıq tártibi máselesi sheshilmey qaldı. Taxt miyrasxorlıǵın tártipke salıwǵa arnalǵan "Telepin pármanı" bolıp, miyraslıq rejimin belgilep berdi, oǵan kóre patsha shańaraǵı wákillerinen tek birewi (patsha ullarınan, jas úlkenligi boyınsha ) miyrasxor bola aladı. Jańa Xett patshalıǵı dáwirindegi patsha húkimlerinen Tutxaliya IV pármanıǹ ayrıqsha atap kórsetiwge boladı.
Xett huqıqı kózqarasınan bizdi qızıqtırǵan dereklerdi tereń úyrenip shıǵıp, E. fon Shuler patsha húkimleri normaları mazmunı hám usılı tárepinen Xett nızamları menen baylanısta bolıp, jańa yamasa ámeldegi nızamshılıq qaǵıydaların anıqlawǵa xızmet etken degen juwmaqqa keldi.
§ 3. Sociallıq-ekonomikalıq mazmundaǵı hújjetlerı
Boǵozkóy arxivinıń túrli tekstlerinde sociallıq-ekonomikalıq tariyxqa tiyisli maǵlıwmatlar saqlanıp qalǵan.
Xızmet ‹‹kórsetpeleri››. Jańa Xett patshalıǵınıń hukimdarları joqarı lawazımlı shaxslargá hám mámleket xizmetkerleri ushın olardıń minnetleri hám huqıqların tártipke salıwshı arnawlı jollamalar dúzgen.
Patshalıqtiǹ eń joqarǵı hámeldarları ushın bir neshe kórsetpeler islep shıǵılǵan bolıp, olardan ‹‹shegara saqshısı››ushın ‹‹kórsetpe›› ajralıp turadı. ‹‹Kórsetpe››ge kóre, ol qadaǵalaytuǵın aymaqta jaylasqan áskeriy otryadları bolǵan barlıq shegara qorǵanları, sonıń menen birge, túrli patsha mekemeleri (atap aytqanda, ‹‹patsha úyleri›› - ‹‹saraylar›› hám basqalar ) oǵan bóysınǵan. ‹‹Shegara saqshısı›› qorǵawdıń turaqlı tayınlıǵına juwapker edi. Bunnan tısqarı, ol patsha xojalıǵıdaǵı barlıq islerdi basqargan hámde jańa súrgin qılınǵanlarǵa jer ajıratıw minnetlemeside júklengen bolıp esaplanadı. Ol sud isleri menen de shuǵıllanǵan. Onıń juwapkerligine, sonıń menen birge, bul aymaqtıń mádeniyatiǹ saqlaw (ibadatxanalar hám mádeniy inventarlardı qorǵaw, qudaylarǵa xızmetti waqtında orınlaw hám taǵı basqalar ) kirgen.
Arnawlı ‹‹kórsetpe›› ‹‹lord ›› ga qaratılǵan. ‹‹Lord›› áskeriy komandir, sonıń menen birge, málim bir wálayat patshanıń orınbasarı bolıp xızmet etken.. Patsha atrapında ‹‹basshılar›› qurshap turǵan, olar ushın da ‹‹kórsetpe›› dúzilgen: olar mámlekette, ásirese, patsha sarayında, mámleket aqsuýekleri arasında júz bergen hámme zatqa itibar qaratıwları kerek edi, patshaǵa qarsı ámelge asırılǵan barlıq jınayatlar haqqında esabat bergen.
Túrli mámleketlik xizmetkerlerine, sonday-aq joqarı áskeriy ataqqa iye insanlarǵa, qala administratorlarına, ruwxaniylerge, xram xızmetshileri, ‹‹taǹsaqshılar››ǵá arnalǵan kórsetpeler saqlanıp qalǵan tekstler bar. Olardan ayrımları ele qayta islenbegen. Filologiyalıq, huqıqıy hám tariyxıy analizler tiykarında anıqlanǵan dereklerge analiz beriw ilimpazlarǵa Xettlerdiǹ mámleket basqarıwı dúzilisine tiyisli bir qatar máselelerge juwmaqlar shıǵarıw imkaniyatın berdi.
‹‹Immunitet jarlıqları››. Bul at penen Jańa Xett patshalıǵı dáwirinde dúzilgen hújjetler názerde tutıladı, patsha sıylıǵı retinde berilgen hár túrli xojalıqlardı (‹‹Úyler››), mámleketlik májbúriy jumıslardan hám salıqlardan, atap aytqanda, naturallıq hám miynet minnetlemelerinen azat etiw máselesine tiyisli hújjetlerdi ańlatadı. (yaǵnıy, xett terminologiyasına kóre, ‹‹saxxanna›› hám ‹‹lucci››den). Bul xojalıqlar jumısshı xızmetkerleri menen birge ibadatxanalarǵa(xram), sonday-aq, bólek shaxslarǵa tiyisli edi.
Jekke tártiptegi diyxan xojalıqları adamlarınıǹ mámleket bajısınan azat etiliwine tiyisli Xett materialların úyreniw sonı kórsetedi: yaǵnıy, májburiy mámleketlik jumısların orınlaw hám salıqlar menen baylanıslı immunitet jeńillikleri Áyyemgi Xett patshalıǵı dáwirinen baslap berilgen. Bul jeńilliklerdi alǵan adamlar yamasa xojalıqlar túrli jumıslardan mámleket paydasına túsetuǵın salıqlardan da azat etilgen, bul tek oraylıq húkimet sheshimi menen ámelge asırılǵan. Biraq, Áyyemgi Xett patshalıǵı dáwirinde immunitet beriw, arnawlı hújjet penen rásmiylestirilmegen.
Keyingi dáwirlerden baslap, immunitettiń beriliwi munasábeti menen az-azdan málim bir standart formaǵa iye bolǵan, terminologiya hám frazeologiyaǵa iye hújjet dúziw ámeliyatqa kirdi. Jarlıqta hújjetti jaratıwshınıń (patsha yamasa malika) atın kórsetiwshi ‹‹preambula›› bolǵan, geyde bolsa onıń tolıq ata-teginiń shıǵısı boyınsha shejiresi kórsetilgen; xatlardıń ayrımlarında tekstti búzıw hám qol qatılmaslıǵı sebepleri kórsetilgen. Onnan keyin tiykarǵı bólimge ótilgen yaǵniy xojalıqlar yamasa fizikalıq shaxslar qaysı jumıslarda hám salıqlardan azat etilgenligi tolıq kórsetilgen. Bul bólimniǹ derlik barlıǵı kishi ózgerisler menen tákirarlanǵan stencil formulasına uqsaytuǵın edi. Immunitet tuwrısındaǵı hújjettiń juwmaqlawshı bóliminde bolıp, onda hújjetke boysınbawshılıq yamasa onıń mazmunın ózgertiw qadaǵan etilgen. Tekst aqırında, geyde Xett panteonınıǹ qudayları sanap ótken nálet formasındaǵi tekstler bar bolǵan.