Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. Huqıqıy hújjetler
Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqtaǵı áyyemgi Mesopotamiya jámiyeti turmısı tuwrısında keń maǵlıwmat beretuǵın eń qımbatlı derekler qatarına nızamlar hám kodeksleri kiredi. Sonday bir qansha áyyemgi nızamlar saqlanıp qalǵan: Eshnunna nızamları, Issin Lipit-Ishtar qalası patshası nızamları hám Xammurapidiń ataqlı nızamları.
1945-1949 jıllardaǵı qazıwlar waqtında Abu Harmal tóbeliginde (áyyemgi Shaduppum) Iraklıq arxeologlar eramızdan aldınǵı 2-mıń jıllıq baslarında ámeldegi bolǵan kishi patshalıq Eshnunna nızamları teksti bolǵan eki bólek-bólek taxta taptı. Diyala dáryası háwizinde hám Dajlaniń tómen aǵımında. Birpara tikkeley bolmaǵan belgilerge kóre, nızam kodeksi eramızǵa shekemgi XX ásirge tuwrı keliwi kerek, biraq bul nızamlar qaysı patsha dáwirinde jaratılǵanlıǵın anıqlaw ele múmkin emes.
Huqıqıy kodeks tekstin úyrengen hám baspa etken A. Gyotse onı 60 elementke bólgen. Nızam kodeksi tiykarǵı ónimler ushın bahalar shkalası menen ashıladı : arpa, may, jún, mıs hám basqalar. Bunnan tısqarı, bul bahalar sistemasın esapqa alǵan halda, jumısshılardıń ayırım taypaları (kemeshiler, oraqshılar ) miynet haqı., aydawshılar ), paydalanıw ushın qayıq, arba hám taǵı basqalardı kireyge alıw, túrli huqıqbuzarlıqlar hám jınayatlar ushın járiymalar muǵdarı. Nızam kodeksine kóre, gúmis hám arpa universal ekvivalent retinde isletiledi.
Kodeksdıń bir qatar elementleri shańaraq ishindegi múlkshilik qatnasıqların tártipke saladı, basqalarında qul iyeleriniń huqıqları támiyinlenedi, olardı urlaw hám jasırıw ushın úlken muǵdardaǵı járiymalar názerde tutılǵan. Ulıwma alǵanda, Eshnunna nızamları eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıq baslarındaǵı qubla Mesopotamiyaniń ekonomikalıq ómirin úyreniw ushın asa zárúrli derek esaplanadı. Sud ekspertizasi maǵlıwmatların "baha belgileri" hám basqa dáwirlerdegi ekonomikalıq tekstler maǵlıwmatları menen salıstırıwlar bahalar dinamikasın oyda sawlelendiriw hám bunıń artında jasırınǵan mámleket ekonomikasındaǵı ózgerislerdi bahalaw imkaniyatın beredi.
Eshnunnanińakkad nızamlarınan ayrıqsha túrde I úrim-putaqtıń besinshi patshasi Issin Lipit-Ishtardıń nızam kodeksi shumer tilinde jazılǵan. Lipit-Ishtar nızamları (eramızǵa shekemgi 1934 - 1924) Nippurdan tórt taxtada bizge jetip kelgen.Bul taxtalar sol ásirdiń baslarında tabılǵan, biraq F. Stil tek 1947 jılda anıqlaǵan hám úyrengen. Abu Harmal tabletkaları sıyaqlı Nippur taxtaları nızam kodeksi teksti menen áyyemgi sud keńseleri tárepinen qollanılǵan rásmiy nusqa dizimleri bolmaǵan. Házirge shekem nızam kodeksiniń 25-26 statyasın qayta qayta tiklew hám oqıw múmkin bolǵan, olarda izertlewshilerdińdiń esap-kitaplarına kóre, shama menen 100 dana element bolıwı kerek edi. Nızam kodeksiniń saqlanıp qalǵan bólegine qaraǵanda, Lipit-Ishtar nızamları Xammurapi nızamlarına júdá jaqın; Lipit-Ishtar minez-qulıq kodeksiniń bólek elementları Eshnunna nızamlarına uqsaydı.
1901 jılda Suza qalasında islegen J. de Morganniń francuz arxeologik ekspediciyası eki metrli bazalt stelasin taptı, ol jaǵdayda Bobil shaxı Xammurapi (eramızǵa shekemgi 1792-1750) nızamları jazılǵan. Bunday esteliklerdi jıynawǵa qızıǵıwshılıǵı bálent bolǵan elam shaxı Shutruk-Nahxunte (eramızǵa shekemgi 1185-1155) Bobilǵa qarsı tabıslı áskeriy júriwden keyin bul Xammurapi stellasin óz paytaxtına alıp ketken; Itimal, ol ilgeri Sippar qalasında bolǵan.
Xammurapi kodeksiniń teksti úsh bólekten ibarat : uzaq kirisiw, nızamlardıń ózi hám juwmaq. Xammurapi niń nızamshılıq iskerligi, aftidan, qosıwdan keyin baslanǵan ; húkimranlıǵınıń ekinshi jılı ushın tanısıw formulası : " Xammurapi mámlekette ádalat ornatǵan jil". Biraq, ataqlı stelaniń ózi, kirisiw mazmunına kóre, onıń húkimranlıǵınıń 31-jılınan aldın etilgen.Sonday etip, Suzada tabılǵan estelik edip princeps emes; Itimal, soǵan uqsas stelalar kóplegen qalalarda jaylasqan. Kodeksniń juwmaqlawshı bóleginde Xammurapi atınan sonday dep ataladı : “Japa shekkendiń sudyası bar, ádalat patshahi tımsalimga kelsin, esteligindegi jazıwdı oqıp bersin, oǵan Meniń qımbatlı sózlerimdi esitiń hám meniń esteligim oǵan jumısın kórsetsin, sheshimin ko'rsin... "
Xammurapi kodeksinde zamanagóy izertlewshilerdiń 282 maqalanı sanaydı, biraq Suza stelasida tek 247 tasi saqlanıp qalǵan ; Esteliktiń aldıńǵı tárepindegi ideografiya jazıwı bolǵan besew ústin bulmanǵa Elam shaxıniń jeńis jazıwın ornatıw ushın oyıp taslanǵan. Lakuna bólekan Nineviyadaǵi Ashurbanipal kitapxanasında hám basqa bir qansha qalalarda tabılǵan ılay taxtalar úzindilerinen tiklengen. Nızamlar Bobil jámiyetiniń kúndelik ómirin tolıq kóriw imkaniyatın beretuǵın bay materiallardı usınıs etedi. Xammurapi óz nızamların ulıwma tolıq, házirgi hám keleshekte júzege keliwi múmkin bolǵan barlıq qarama-qarsılıqlı jaǵdaylardı tolıq qamtıp alǵan dep esaplardı : “Kelesi kúnlerde, máńgi, mámlekette bolatuǵın shax men aytqan ádalatlı sózlerdi saqlawı múmkin. Meniń stelamda jazılǵan ; Men ornatqan mámleket nızamların, men qabıl etken mámleket qararların ózgertirmesin; húkimlerimdi biykar etpesin”.
Kodeksdiń dáslepki bes statyası dawager, gúwalar hám sudyalardıń juwapkershiligin belgileydi, yaǵnıy. sud talqılawın ótkeriw menen baylanıslı máselelerge arnalǵan. Jalǵan ayıplawlar, ótirik gúwa bolıwshılıq hám qabıl etilgen húkimlerdi ózgertiw ushın názerde tutılǵan qattı jazalar nızamnıń tuwrı atqarılıwın támiyinlewi, sud jumısların júrgiziw hám negizsiz dawalar qozǵatiliwiniń aldın alıwı kerek edi. Keyinirek (6-25-elementlar ) nızam shıǵarıwshı ólim sazayı tayınlanǵan mulkdi urlawdıń túrli jaǵdayların kórip shıǵıwǵa kirisedi. Tómendegi (26 -41) elementlar askerlerdiń lawazımı, huqıq hám minnetlemelerin belgileydi; keyin jer hám sawda huqıqına tiyisli elementlar, qarızdar hám kreditor ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıwshı elementler, girewdi qabıllaw hám saqlaw qaǵıydaları. 127-194 [85]-zatlar shańaraq huqıqı, atap aytqanda, miyraslar hám perzentlikke alıw tuwrısındaǵı nızamlar ushın saqlanıp qalǵan; 195-214-elementler óz-ózine zálel jetkiziw, tayaqlaw hám ar-namıssızliq ushın jazalarǵa arnalǵan. Bir qatar elementler (215-277) shıpakerler, veterinarlar, qurıwshılar hám keme ustalarınıń juwapkerlik dárejesin belgileydi, sonıń menen birge olarǵa toplanatuǵın aqsha muǵdarın belgileydi; bul jerde shúdigarlar, ónermentler hám basqalardıń jallanba mıynet haqı belgilenedi.
Aqırǵı bes statya qullardi satıp alıw hám olar menen mámile etiw qaǵıydalarına arnalǵan. Ulıwma alǵanda, hár bir statya hám hár bir bólim aldınǵılarınan tábiiy qatań oylanǵan tártipte jaylastırılǵan kodtı qurıwdıń ayriqsha logikasın atap ótiw kerek.
Uzaq waqıt dawamında tariyxshilar hám yuristler ortasında Xammurapi nızamlarınıń tábiyaatı tuwrısında tartıslar bolıp kelgen: olardı "korollıǵılıq qararlari" kompleksinen paydalanǵan patsha nızam shıǵarıwshisiı jáne onıń ilimpazları dóretiwshiliginiń nátiyjesi dep esaplaw kerekpe? olardıń jumısı, yaǵnıy burınǵı patshahlar tárepinen túrli jaǵdaylarda shıǵarılǵan húkimler yamasa bul ádet huqıqınıń kodifikatsiyasimi, yaǵnıy Mesopotamiyada ázelden ámeldegi bolǵan úrp-ádetlerdi atap kórsetiw hám sistemalastırıw. Ilimpazlar ortasında kelispewshiliklerge sebep bolıp atırǵan taǵı bir másele kodeksniń haqıyqıylıǵı - bul nızamlardıń hárıbi hám ruhiga ámel qılıw qanshellili májburiy ekenligi menen baylanıslı.Áyyemgi Bobil dáwirdiń kóplegen jumıs hám sud hújjetlerinde islerdi sheshiw hám pitimler dúziwde kodeksdiń tiyisli elementlerinen shetke shıǵıwdıń kóplegen mısalları keltirilgen. Kórinip turıptı, olda, real turmısda Xammurapi nızamları qatań usınıs etilgen "ideal" sheshimler kompleksi bolıp, kóbinese birpara kategorik imperativ kúshke iye bolmaǵan hám sezilerli islerge jol qoyǵan. Qanday bolmasın, biraq Xammurapi kodeksi ásirler dawamında bobillilerdiń sud ámeliyatında eń abıraylı qollanba bolıp xızmet etken.