Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 3. Rásmiy jazıwlar hám diplomatiyalıq hújjetler
Zárúrli maǵlıwmattı Áyyemgi Bobil tanıwıw formulalarınan úyreniw múmkin. Xammurapi dáwirindegi bobil tanıwıw formulaları júdá keń bolıp, kóplegen tariyxıy waqıyalardı belgilep berdi. Bul jerde, mısalı, Xammurapi húkimranlıǵınıń 32-jılınıń tanısıw formulası: “Mari hám Malgum urısında utqanında, Mari hám, sonıń menen birge, Subartu qalasın onıń buyrıqlarına baǵınıwǵa májbúr etti.”. Tanıwıw formulalarınıń áyyemgi dizimleri biziń aldımızda payda boladı, sol sebepli Bobil tariyxınıń ayriqsha " konspekti" retinde ulıwma mániste siyasiy waqıyalar rawajlanıwın qayta qayta tiklewge múmkinshilik beredi.
Áyyemgi Bobil hám Kassit dáwirleriniń júdá kóp sanlı rásmiy Bobil jazıwlarında hár qanday áskeriy háreketler tuwrısında tuwrıdan-tuwrı kórsetpeler kemnen-kem ushraydı, bul olardı Ossuriya korollıǵılıq jazıwlarınan keskin ajıratıp turadı. Bular, tiykarınan, shirkewlerdi qayta qurıw hám bezew, qalalardı bekkemlew, jańa kanallar qurıw hám basqalar haqqında gúrriń etiwshi taqıwalıq hám ipoteka jazıwları. Bul taypadaǵı dereklerden, itimal, eń maǵlıwmatlı " ádalattı járiyalaw tuwrısındaǵı húkimler" yamasa "Misharum" aktlari bolıp tabıladı. Kórinip turıptı, olda, derlik barlıq áyyemgi Mesopotamiya hukimdarlari taxtqa otırǵanınan kóp ótpey, shın mániste “ádalat” degen mánisti ańlatıwshı “Misharum”ni járiyalaǵan, biraq tiykarınan málim qarız minnetlemelerin bıykarlaw hám tiykarǵı ónimlerge bahalardı belgilewdi ańlatadı. Húkimdarlar bunday minez-qulqları menen mámlekettiń ekonomikalıq ómirin tártipke salıwǵa, jámiyettiiń eń jarlı qatlamın qulliqqa aylandırıwǵa jol qoymawǵa, " kúshliler kúshsizlerge zulm etpeslikka" háreket etkenler. Joqarıda talqılaw etilgen barlıq sud kodekslari, itimal, " Misharum" ni járiyalaw ámeliyatı menen baylanıslı. " Ádalattıjáriyalaw" dıń eń áyyemgi málim úlgileri Uruinimgina reformaları esaplanadı Áyyemgi Bobil dáwirinen Bobil shaxı Ammi-tzadukaniń (eramızǵa shekemgi 1646 -1626 ) soǵan uqsas pármanı tústi.
Kassitlar dáwirinde rásmiy jazıwlardıń jańa túri - shegara taslarındaǵı " kudurru" jazıwları payda boldı. " Kudurru" - úlken yamasa kishi biyikliktegi tas ústin bolıp, ádetde qudaylar tımsallarınıń bo'rtma suwretleri menen bezetilgen. Odaǵı jazıw patsha óz lashkerbasi yamasa hámeldardı sıylıqlaǵan jerdiń bir bólegine baǵıshlanıw hújjetin ańlatadı ; kóbinese bul "úy" kúyewine arnawlı huqıqlardı beriw yamasa tastıyıqlaw, yaǵnıy qáwim, qáwim yamasa jámáát. Sadaqada berilgen uchastkanıń anıq shegaraları kórsetilgen, grant shártleri (salıqlardan azat etiw, jámiyetlik jumısların orınlaw yamasa mámleket baji hám basqalar) kórsetilgen, kóbinese ne ushın berilgenligi belgilengen. Qayır-sadaqa ádetde málim qudaylardıń qorǵawı astında dep daǵaza etilgen hám jazıwdıń aqırında grant shártlerin buzıwǵa erlik etken kisige náletler jazılǵan. Dáslep qudurru xoldinlar [87] shegaralarında islengen; keyinirek olar iyeleriniń úylerine yamasa mabadlarga jaylastırildi.Salıstırǵanda kem derekler menen támiyinlengen kassitlar dáwirin úyreniw ushın “Kudurru”daǵi jazıwlar úlken áhmiyetke iye; olar Kassit Bobildagi sociallıq-siyasiy múnasibetlerdi kórsetip beredi hám geyde qımbatlı tariyxıy maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Sonday eken, kassitlerden keyingi “kudurru”lardan birindegi jazıwdan Sortuxadnazar I dıń Elamǵa qarsı júriwi qanday keshkenligi haqqında barlıq tolıq maǵlıwmatlardı bilip alamız; súwretlengen kompaniyadaǵı áskeriy xızmetlerin ushın arba otryadıniń komandiri Shitti (?) - Marduk bul "qol qatılmaslıg gúwalıǵın" aldı.
Xammurapi dáwirindegi Mesopotamiyaniń siyasiy tariyxın jáne bul ǵayratlı patsha óz mámleketin jaratqan uzaq hám mashaqatlı gúresti úyreniw ushın Mari qalası korollıǵılıq arxivınan alınǵan diplomatik hújjetler zárúrli áhmiyetke iye. Bul erdan tabılǵan Mesopotamiya patshaları hám hukímdarlari - zamanlasları, birlespeshileri hám Xammurapi qarsılasıları, sonıń menen birge, Mari elshileri hám túrli agentleriniń xabarları Mesopotamiyadagi quramalı áskeriy-siyasiy jaǵdayǵa jaqtı aydınlıq kiritedi. Mámleketti Bobil húkimranlıǵına aylantırdı.
Jaqın Shıǵısdaǵı sırtqı siyasiy jaǵday hám XIV asirde Egipet, Bobil, Ossuriya, Mitaniya hám Xet mámleketi ortasındaǵı munasábetler haqqında.Eramızǵa shekemgi. Tell Amarna arxivınıń Egipette tabılǵanlıǵı sebepli bizge málim boldı. Hújjetler arasında Fir'avn Amenxotep III dıń Bobil shaxı Kadashman-Ellilga jibegen xatı nusqası (eramızǵa shekemgi XIV ásir basları ) hám Kassit Bobiliya patshası Burna-Búriash II (eramızǵa shekemgi 1363-1335) dıń Akhenatonga jibegen xatları bar. " Biradarlar" shaxlar, olar bir-birlerin shaqırıp, mudami sıylıqlar almaslawdı : Bobildan atlar, lapis lazuli hám qımbat bahalı taslar jiberilgen; Fir'avnlar pıl súyegi, qara terek hám altın jiberdiler. Egipet fir'avnlari Bobil Malikalarina úyleniwdi. Biraq, eki sud ortasındaǵı munasábetler bıyparıq emes edi: Burna-Búriash fir'avnniń elshileri hám óz puqaraları dep esaplaǵan ossuriyalilardiń sıylıqların qabıllawına qarsı narazılıqtı ańlatadı, keyin elshilerdiń keshigiwi hám sawdagerlerine salıstırǵanda haqarat etilgeninen shaǵım etedi. keyin óz-ara sıylıqlardıń joq ekenligi haqqında shaǵım etedi. Kassitlar húkimdarınıń altın jıberiw haqqındaǵı ótinishleri geyde uyatsız tilenshilik sıyaqlı tásirler oyatadı : “... aǵam maǵan sıylıq retinde eki kán altın jiberdi. Endi atańda altın kóp bolsa, meni jiber. Eger altın jetpese, atam [jibergen]nıń yarımı [bolsa da, meni jiberiń. Nege eki altın kánin jiberdiń?
Kassit patshalarınıń Egipet fir'avnlari menen teń haqılı bolıwǵa bolǵan úmitsiz umtılıw-háreketleri júdá ashınarlı kórinedi: olar waqıtı -waqıtı menen " biradarlıq" sesler uyǵınlıǵıınan zawıq alıwǵa ótedi hám, itimal, Egipette hám basqa qońsılas mámleketlerde, olardıń dawaları saldamlı qabıl etilmedi. Amarna arxivı hújjetlerine qaraǵanda, qońsılaslar bir-birin qıyqımlıq menen gúzetip, ishki hám sırtqı siyasatdaǵı barlıq ózgerislerden xabarlı bolıp, hár bir táreptiń haqıyqıy kúshi hám qadrini jaqsı bilgen. Ulıwma alǵanda, bul arxiv qımbatlı dereklerdiń quramalı kompleksi bolıp, basqa zatlar qatarı áyyemgi Jaqın Shıǵıs mámleketleriniń sırtqı siyasatındaǵı abıray -itibarın óz-ara bahalaw múmkinshiligin da beredi.
Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqtıń ekinshi yarımında Bobilliler alıp barǵan urıslar haqqında da shet el dereklerden bilip alamız. Bobil menen dúgilisisler zamanagóy elam, xet hám ossuriya rásmiy jazıwlarında derlik belgilengenler etilmegen (eramızǵa shekemgi 1329 -1320 jıllardaǵı Ellil-nerari hám Tukulti-Ninurta I, eramızǵa shekemgi 1244-1208 jıllardaǵı shax jazıwları bunnan tısqarı )., tariyxıy mazmundagi keyingi tekstler zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Bul erda Ashurbanipal kitapxanasınan ush bólek-bólek nusqada túsirilgen " Sinxronik tariyx" dep atalǵan kem ushıraytuǵın estelikti atap ótiw kerek. “Sinxronik tariyx” — Ossuriya hám Bobil ortasındaǵı munasábetlerdiń qısqasha bayanı, Puzur-Ashur III dáwirinen (eramızǵa shekemgi 16 -ásir aqırı — 15-ásir basları ) Muǵdar-nerari III (eramızǵa shekemgi 810 -783 jıllar ). Estelik teksti gorizontal sızıqlar menen kóplegen bólimlerge bólingen bolıp, olardıń hár biri Ossuriya shaxlarınan biri jáne onıń Bobillik zamanlası (yamasa zamanlasları ) haqqında, mısalı : “Puzur-Ashur, Ossuriya shaxı hám Burna-Búriash, Kardunyash (Bobiliya) shaxı ant ishti hám shegaranı ornatdı " hám taǵı basqa. Hújjetke tek ol yamasa bul tárzde Bobil menen baylanısda bolǵan Ossuriya shaxları kiredi. Sinxronik tariyx Ossuriya hújjetleri tiykarında jaratılǵan hám anıq ossuriyaǵa beyimligi menen ajralıp turadı: dúziwshiniń maqseti bobilliler belgilengen shegaranı buzǵanlarında, olar salmaqli jeńiliwge ushırawın kórsetiw edi. Sinxronik tariyxda waqıyalardı jaqtılandıriw tendentsiyası onıń Kassitlar dáwiri waqıyaları haqqında gúrriń etiwshi Bobil jılnaması menen salıstırıwlarınan kórinedi. Bıyılǵı jılnamaniń kishi bir úzindi kesh Bobil taxtasında saqlanǵan.Xronikaniń avtorı bobilli edi, biraq bul oǵan bobillilerdiń tórtew jeńiliwin (olardan ekewi ossuriyaliklardan) eskertip ótiwge tosqınlıq etpedi, "Sinxronistik tariyx" dıń dúziwshisi bolsa ossuriyalilardiń áskeriy áwmetsizliklerin hesh qashan esletpeydi. Bul izertlewshilerdiń" Xronika P" ni " Sinxronik tariyx" den kóre kóbirek ob'ektiv kórip shıǵıwǵa májbúr etedi.
Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqtaǵı Bobil tariyxına tiyisli birpara maǵlıwmatlar. Joqarıda aytıp ótilgen " Dáslepki patshalar jılnaması" de da ushıraydı.