Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. Huqıqıy hújjetler
Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqtaǵı áyyemgi Mesopotamiya jámiyeti turmısı tuwrısında keń maǵlıwmat beretuǵın eń qımbatlı derekler qatarına nızamlar hám kodeksleri kiredi. Sonday bir qansha áyyemgi nızamlar saqlanıp qalǵan: Eshnunna nızamları, Issin Lipit-Ishtar qalası patshası nızamları hám Hammurapidiń ataqlı nızamları.
1945-1949 jıllardaǵı qazıwlar waqtında Abu Harmal tóbeliginde (áyyemgi Shaduppum) Iraklıq arxeologlar eramızdan aldınǵı 2-mıń jıllıq baslarında ámeldegi bolǵan kishi patshalıq Eshnunna nızamları teksti bolǵan eki bólek-bólek taxta taptı. Diyala dáryası háwizinde hám Dajlaning tómen aǵımında. Birpara tikkeley bolmaǵan belgilerge kóre, nızam kodeksi eramızǵa shekemgi XX asrga tuwrı keliwi kerek, biraq bul nızamlar qaysı patshah dáwirinde jaratılǵanlıǵın anıqlaw ele múmkin emes.
Huqıqıy kodeks tekstin úyrengen hám baspa etken A. Gyotse onı 60 elementqa bolǵan. Nızam kodeksi tiykarǵı ónimler ushın bahalar shkalası menen ashıladı : arpa, yog ', jún, mıs hám basqalar. Bunnan tısqarı, negizinde bul bahalar sistemasın esapqa alǵan halda, jumısshılardıń ayırım taypaları (qayiqchilar, oraqshılar ) mıynet haqı., aydawshılar ), paydalanıw ushın qayiq, arba hám taǵı basqalardı ijaraga alıw, túrli huqıqbuzarliqlar hám jınayatlar ushın járiymalar muǵdarı. Nızamkodeksinekóre, gúmishámarpa universal ekvivalentretindeisletiledi.
78
79 atap kórsetiw múmkin. Tuwrı, dástúrge kóre, bir qatar túrdegi tekstlerdi dúziwde bobilliler tiykarınan shumer tilinen paydalanıwdı dawam ettirdi; mısalı, akkad tilindegi patshalıq qurılısı hám baǵıshlaw jazıwları eramızdan aldınǵı 2-mıń jıllıqtıń aqırlarına shumerlardan kóp bóle baslaǵan.
Ideografiya jazıwlarında tastıyıqlanǵan túrli lingvistik faktlar boyınsha baqlawlar bir qatar qızıqlı tariyxıy juwmaqlarǵa alıp keldi. Onomastik hám toponimika maǵlıwmatları tiykarında geyde Mesopotamiya aymaǵında jasaǵan yamasa bastırıp kirgen hám ornalasıp qalǵan ayırım xalıq toparları (amoritlar, xurriylar hám basqalar) dıń qaysı milletke tiyisliligin anıqlaw múmkin. Kassitlar dáwiri tekstleriniń onomastikasın úyrener ekenbiz, ayırım izertlewshilerdiń Mesopotamiyaǵa bastırıp kirgen kassitlar massasında hind-evropa elementi bar ekenligin shamalaydı.
Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqta Bobilda júz bergen tariyxıy processti úyreniw ushın kóplegen shet el derekler, birinshi náwbette, ossuriya, sonıń menen birge, elam hám xet derekleri; EgipetdegiTel-Amarna arxivlarında Bobil hám Ossuriya patshalrınıń bir qansha zárúrli xatları saqlanıp qalǵan. Bunnan tısqarı, keyingi Bobil hám Ossuriya dereklerinde kórip shıǵılıp atırǵan dáwirdegi Bobil tariyxına tiyisli qımbatlı maǵlıwmatlar bar.