Peja: Organizmde elementlar almasinuvi haqqında túsinik

Element hám energiya almasinuvi, jasqa tiyisli qásiyetleri

Peja:
1.

Organizmde elementlar almasinuvi haqqında túsinik
2.
Termoregulyatsiya. Ximiyalıq hám fizikaviy termoregulayatsiya
3.
Kalorimetriya. Hafas koyefisenti
4.
Tiykarǵı almasinuv. Awqattıń spesifik dinamikalıq tásiri
5.
Túrli iskerliktegi adamlarda ıssılıq almasinuvi
6.
Íssılıq basqarilishi (termoregulyatsiya)
7. Ratsional awqatlanıw
8. Beloklar, uglevodlar, maylar hám basqalar almasinuvi hám jasqa tiyisli qásiyetleri
1-бет
Organizmde Elementlar hám energiya almasinuvi haqqında túsinik
Atqarılatuǵın hár túrli miynet ushın etiletuǵın hatti hárekettiń dawam etiw waqti, jedelligi, ob-hava sharayatında hám basqa kórsetkishlerge kóre tiyisli halda energiya sarplanadı jáne onı anıqlaw málim teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Hiyotda sarplanǵan energiyanıń ornın to'lg'azish ushın qansha muǵdarda azıq-túlik tutınıw qılıw kerekligin biliw ushın sarplanatuǵın ulıwma energiyanı biliw zárúr. Lekin organizm tárepinen sarplanatuǵın barlıq energiya tek onıń miynet etiwi ushın emes, bálki dene degi barlıq organ, sistemalardıń islewi, denediń bir orından ekinshi jayǵa kóshiriw hám málim temperaturanı ustap turıw ushın da ketedi.

2-бет
Sol sebepli organizmdiń ózi ushın sarplanatuǵın energiyanı biliw kerek. Bul energiyanı tiykarǵı almasinuv dep atalıb, ol kisi salıstırǵanda tınısh turǵanda (kózdi jumıp uxlamasdan jatqanında ), sırtqı temperatura ortasha (18-20°S) bolǵanında hám aqırǵı awqatlanıwdan 16 -18 saat ótkeninde (as sińiriw shólkemleri salıstırǵanda tınıshlanganida) sarplanǵan energiyaǵa teń. Ádetde úlken adamlarda bunday sharayatta hár bir kilogramm dene salmaǵına salıstırǵanda bir saat dawamında lkkal energiya sarplanadı. Sonday eken, 70 kg dene salmaǵına iye adamda 1 saat dawamında sarplanıp atırǵan energiyanıń 70 kaloriyasi tiykarǵı almasinuv formasında júz beredi, bul kórsetkish 8-9 jaslı balalarda úlkenlerge salıstırǵanda 2, 0-2, 5 ret ziyotd boladı, sebebi, olar organizmi óskish bolıp, kletka hám toqımalardıń kóbeyiwi ushın kóbirek energiya talap etedi. Bala organizmi qansha jas bolsa, ósiw ushın Sonsha kóp energiya talap etedi, mısalı 3 aylıq balalarda bul kórsetkish 36% ga teń bolsa, ol 6 aylıq bolǵanında 26% ga, 10 aylıqta 21% ga teńlesedi hám taǵı basqa. Atqarılatuǵın hár bir iskerlik túrine qaray, energiya sarpı tiykarǵı almasinuvga salıstırǵanda asıp baraveradi, mısalı, oqıwshılarǵa sabaqǵa tayarlıq hám mektepge shekem sabaq processinde energiya almasinuvi tiykarǵı almasinuvga salıstırǵanda 20 -50% joqarı bolıwı belgilengen. Júriw sıyaqlında bul kórsetkish 150-170 % quraydı, chopganda bolsa energiya sarpı tiykarǵı almasinuvga salıstırǵanda 3-4 ret ziyotd boladı. Ulıwma alǵanda, atqarılatuǵın fizikalıq jumıs qansha salmaqli bolsa, oǵan sarplanatuǵın energiya sonsha kóp boladı.

3-бет
> Fizikalıq shınıǵıw, fizikalıq jumıs qaytarılaverilsa, yaǵnıy shınıǵıw qılıw (trenirovka) nátiyjesinde atqarılatuǵın miynetke dáslepki waqıttagiga salıstırǵanda talay kem energiya sarp etiw boladı. Sebebi bunday waqıtta tiyisli kónlikpe payda bolıp, tikkeley jumıs orınlawǵa saparbar etilgen háreket birlikleri azayıp baradı hám sonıń ornına energiya jumsaw da azayadı, kisi aldın talay fizikalıq kúsh isletip atqaratuǵın jumısın ańsatǵana ámelge asıradı. Bunıń ayqın mısalın turaqlı pátda shınıǵıw etip júrgen sportshılardıń shınıǵıw etpegenlerge salıstırǵanda tez sharshamasligida kóriw múmkin.
4-бет
Anabolizm degende azıq-túlikler menen
qabıl etilip ápiwayı molekulalar kórinisinde qan hám limfaga ótken elementlardan tiyisli energiya sarıplanıwı menen hár bir organizm ushın ayriqsha biologiyalıq birikpelerdiń sintezlanishi túsiniledi. Mısalı, aminokislotalardan quramalı polipeptidlar yamasa beloklar payda boladı. Anabolizm ushın zárúr energiya bolsa katobolizm jolı menen organikalıq elementlardıń bólekleniwi menen payda etinadi.
Katabolizm bolsa, anabolizmga keri process bolıp uninig aqırǵı ónimleri - suw, karbonat angidrid, ammiak, mochevina hám basqalar ajıratıw shólkemleri járdeminde deneden shıǵarıp jiberiledi. Kletkalarda metabolik processler sebepli kerekli energiyanıń payda bolıwı, toplanıwı, bir túrden ekinshi túrge aylanıwı tiykarlanıp mitoxondriyalarida júz beredi. Katabolik process sebepli energiya ajırasıwı kislorod qatnasıwında (aerob) hám kislorodsız (anaerob) sharayatta baradı.

5-бет
Beloklar aminokislotalardan ibarat bolǵan, quramalı organikalıq elementlar bolıp tabıladı. Onıń ornınyog' hám uglevodlar basa almaydı (sebebi bulardıń quramında azot bolmaydı ). Beloklar almasinuvi tirilik ushın shárt bolǵan process, ol toqtap qalıwı menen turmıs da toqtaydı. Beloklar kletka citoplazması, membranası, odaǵı organellalar, gemoglobin, qan formalı elementleri hám plazmasi, gormonlar, fermentler, immun deneler quramına kiredi.

6-бет
Eger belok quramında barlıq almastırıp bolatuǵın aminokislotalar bolsa, bunday beloklar tolıq bahalı beloklar dep ataladı. Almastırıp bolmaytuǵın aminokislotalardan qandayda birsi uchramasa, yamasa olar tek almasinadigan aminokislotalardan tashkil tapsa, bunday beloklardı tolıq bahasız beloklar dep ataladı. Bunday beloklar tiykarlanıp ósimlik belokları bolıp tabıladı (un ónimleri, kartoshka, dukkaklilardagi beloklar ). Tutınıw etiletuǵın kúndelik awqatda tolıq bahalı hám tolıq bahasız beloklar aralasǵan halda bolsa maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
7-бет
Balalar organizmi úlkenlernikidan tez ósiwi menen ajralıp turadı, ósiw bolsa tiykarlanıp beloklar esabınan boladı, sol sebepli olardıń belokǵa bolǵan talabı úlkenlernikidan talay joqarı. Eger úlken adam 1 kg dene massasına salıstırǵanda 1 g belok talap qilsa, 1 jasqa deyingi balalarda bul kórsetkish - 4-5 g, 1-3 jasda - 4-4, 5 g, 6 -10 jasda - 2, 5-3 g, 12 jas hám odan úlken balalarda - 2-2, 5 g-ni quraydı.
8-бет
Maylar - gidrolizlangandaglitserin, may kislotalar hám basqa ónimlerdi payda etiwshi murrakab elementlar maylar dep ataladı. Azıq awqatlar menen qabıl etilgen maylar asqazan ishek jolında glitserin hám may kislotalarǵa aylanıp tiykarlanıp limfaga hám bólekan qanǵa sıpaladi. Olardıń kiymyoviy bólekleniwinen júzege kelgen ónimler esabınan denede taǵı may sintezlanadi hám organizmdiń energetikalıq zárúriyatın oraw hám kletka toqımalar strukturalıq bólimleriniń tazadan payda bolıwı hám de jańalanıwı ushın (sitoplazma, yadro, membrana hám basqalar ) isletiledi. maylar energetikalıq tárepten eń bay ónim esaplanadı, olardıń bólekleniwinen payda bolǵan energiya belok hám karbonsuvga qaraǵanda eki eseden de ziyotroq boladı (38, 9 kDj).

9-бет
Altı aylıqtan 4 jasqa deyingi balalar hár bir kg dene massası esabına táwlik dawamında 3, 5-4 g may tutınıw etiwi kerek (bul ulıwma energiya sarpınıń 30 -40% quraydı ). Mektepge shekem hám mektep jasındaǵı balalar awqat menen hár bir kg dene massasına táwliksine 2-2, 5 g may eyish usınıs etiledi. Eger bala awqatında may etarli bolmasa spetsifik hám spetsifikalıq bolmaǵan immunitetlerdiń payda bolıwı azayıp ketedi, bul zat óz gezeginde túrli keselliklerge beriluvchanlikni kúshaytadı.

10-бет
Kimyoviy termoregulyasiya
Oqsillar, uglevodlar va yod'larning oksidlanish jarayoni natijasida energiyaning ajralishi
1 g oqsil - 4, 1 ккаl
1g yog' - 9,3 ккаl
1 g uglevod - 4,1 ккal

11-бет
Uglevodlar - ulıwma formulası s, (N2 O) m bolǵan, yaǵnıyuglerod hám suw molekulalardan tashkil Tongan quramalı organikalıq birikpeler. Uglevodlar organizm ushın eń ańsat hám tez energiya beretuǵın element bolıp, olar kartoshka, dánler, mıywe-cheva hám palız ónimleri quramında kóp boladı. Denege polisaxarid kórinisinde qabıl etilgen uglevodlar asqazan ishek jolında monosaxaridlargacha (mısalı glyukozaǵa shekem) bóleklenip, qanǵa sıpaladi hám toqıma kletkalarınıń iskerligi ushın energiya beredi.

12-бет
Olardıń awısıq bólegi bolsa rezerv uglevod-glikogenga aylanıp bawır hám muskullarda toplandı. Eger uglevodlar qabıllaw etarli bolmasa, organizmde may hám beloklardıń bólekleniwi ónimlerden glyukoza payda bolıp qan quramında onıń muǵdarı kerekli dárejede saqlanıwı ushın háreket etiledi. Soǵan qaramastan qanda onıń keskin azayıwı baqlanǵanında mazasızlıq, bas aylanıwı, xoshdan ketiw sıyaqlı qolaysız jaǵdaylar júz beredi. Glyukoza tek energiya dáregi bolıpǵana qalmastan nuklein kislotalar hám kletka citoplazması quramına da kiredi. Sol sebepli ósiw processinde onıń etarli bolıwı zárúrli plastik áhmiyetke iye. Sút emadigan balalar táwliksinde 1 kg dene massası esabına 10 -12 g uglevod qabıllawı kerek. Qabıl etilgen normalarǵa kóre 1-3 jaslı balalar táwliksinde 193 g, 4-7 jaslılar - 287 g, 9 -13 jaslılar -370 g hám 14- 17 jaslılarda bolsa 470-500 g uglevodlarni awqat menen tutınıw qılıw belgilengen.