Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§2. Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıq áyyemgi Mesopotamiya derekleri haqqında ulıwma maǵlıwmat.
Zamanagóy tariyxshılar tárepinen qollanılatuǵın ásirler hám mıń jıllıqlar sha'rtli túrde belgilengen bolıp: bul xronologiyalıq birliklerdiń shegaraları kóbinese haqıyqıy tariyxıy basqıshlardıń baslanıwı hám aqırına tuwrı kelmeydi. Mesopotamiya tariyxında bolsa eramızǵa shekemgi III mıń jıllıq pútkilley juwmaqlanǵan ǵárezsiz dáwir dep esaplaw múmkin. Onıń baslanıwı Mesopotamiya qublasında bir qansha shumer qala -mámleketleriniń payda bolıwı menen, aqırı bolsa Ur patshalıǵınıń ólimi (eramızǵa shekemgi 2003-jıl) menen belgilendi.
Ulıwma alǵanda, eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıq Mesopotamiya tariyxında shumer mádeniyatı húkimranlıq etken dáwir bolıp kórinedi, eger basqa xalıqlar, birinshi náwbette, Mesopotamiyanıń Shumerge deyin bolǵan xalqı hám Akkad semitlari Mesopotamiya civilizatsiyasınıń qáliplesiwine úlken úles qosqan Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqtaǵı Mesopotamiya jámiyeti ómiriniń súwreti áyyemgi Shıǵıs jazıwı estelikleri (jazba derekler) hám sol dáwir adamları iskerliginiń materiallıq qaldıqları hám izlerin (arxeologiyalıq derekler) úyreniw tiykarında qayta-qayta tiklew imkanı payda boldı. Áyyemgi tillerdi úyreniw processinde qızıqlı baqlawlar bolǵan. Sonday etip, shumer sózleriniń, atap aytqanda, súdigar, temirshi, toqıwshı hám basqalardı ańlatıwshı bir qatar sózlerdiń lingvistik analizi sonı kórsetedi, bul atamalar shumerliler tárepinen Mesopotamiyaniń Shumerge deyin bolǵan xalqınan ózlestirilgen. Bul Shumerge shekem bolǵan etnostiń áyyemgi Mesopotamiya civilizaciyasınıń tiykarların jaratıwdaǵı roli haqqında zárúrli tariyxıy juwmaqlarǵa keliw imkaniyatın berdi.
Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqtaǵı Mesopotamiya civilizatsiyasına aydınlıq kiritiwshi derlik barlıq jazba derekler Mesopotamiyadan kelip shıqqan bolıp, shumer yamasa akkad tillerinde jazılǵan. Esaptan tısqarılar Elamdagi bir neshe elam hám akkad jazıwları hám Ebladan (Batıs Siriya ) júdá kóp Shumer hám áyyemgi xananey tekstleri, biraq olar endi ǵana ilimiy aylanısqa kirip atır. Bul dáwirdegi basqa áyyemgi Shıǵıs jazba esteliklerinde yamasa Mesopotamiya haqqında sóz juritilmegen yamasa ele oqıp bolmaydı (Hind tili). Mesopotamiya tariyxınıń keyingi dáwirlerin úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye bolǵan antik dáwir avtorları eń áyyemgi dáwir haqqında hesh nárse xabar bermeydi. Tek Iosif hám Evseviy dáslepki Shumer shahları haqqındaǵı tań qalǵanday maǵlıwmatlardı miynetlerinde keltirip o’tedi, bul mag’liwmatlar er. sh. III asirde Vavilon ruwxanıyı Berossus tárepinen grek tilinde jazılǵan miynettin’ Aleksandr Poligistr hám Abiden tárepinen qayta tiklengen variantinan alınǵan.
Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqtaǵı Mesopotamiya civilizatsiyasi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan jazba esteliklerdiń ulıwma sanın anıq esaplaw múmkin emes, lekin ol, gúmansiz on mińlaǵanlardı quraydı hám turaqlı túrde ósip atır. Bul tekstlerdiń salıstırǵanda az bólegi baspa etilgen; kópshiligi muzeyler fondlarida saqlanadı hám olardıń hámmesi de anıqlanıp, kataloglarǵa kiritilmegen. Muzey ekspozitsiyalarinan zárúrli jańa mixxat derekleriniń tabılıwı arxeologiyalıq qazılmalar waqtındaǵı sıyaqlı tez-tez ushıraydı.
Bul mixxat jazıwları ko’lemi ham mazmuni birdey emes; kerisinshe, derekler bir-birinen tema boyınsha, olarda sáwlelengen haqıyqatlıqtın’ keńligi menen keskin parıq etedi (mısalı, áskeriy júrisler súwretlengen patsha jazıwı hám arxivınan alınǵan taxtanı salıstırıń ). Ol yamasa bul túrdegi derektiń ma`nisi izertlewshiniń óz aldına qoyǵan anıq ilimiy wazıypasına baylanıslı.
58
59