Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

2.2. Onomastika hám toponimika mağlıwmatları tariyxıy derek retinde.Hurrit atları bir qansha Shumer hám Akkad tekstlerinde, sonıń menen birge, Alalax hám Kanish (eramızğa shekemgi XIX—XVIII ásirler) tekstlerinde ushraydı, bul Mesopotamiya, Siriya hám kishi Aziyanıń arqa aymaqlarında Hurrit qáwimleriniń keń maydanın kórsetedi. Bir qansha ılay taxtaylar, mısalı Chager-Bazar hám Tell-Brak, Khobur oypatlıg’ı hám Furot batısında Mitannig’a deyin bolğan Hurrit siyasiy awqamları haqqında aytıp ótiledi.
Xurriya onomastikasi hám Mitandan keyingi dáwir taponimikasi eramızğa shekemgi IX-VII ásirlerge tiyisli Ossuriya hám Urart dereklerinde saqlanıp qalğan.
Onomastika hám taponimika mağlıwmatları tiykarında Mitanni mámleketinde Hind-Ariy elementleriniń bar ekenligi mashqalası úlken qızığıwshılıq oyatadı.Mitanni Kikkulinıń«at soğıwğa tiyisli qollanba» sında Hind-Iran nomerleri hám ulıwma atamalardıń bar ekenligi, Ariy qudaylarınıń atları (Mitra, Indra hám basqalar.) Mitanni patshası Shattivasa menen Suppiluliuma I shártnaması tekstinde eramızğa shekemgi XV-XIII ásirlerdegi Mitanni patshalarınıń atları atshılıqtıń rawajlanğanlığı, jeńil arbalardan paydalanğanlığı haqqındağı dáliller menen qosılıp, bir qatar ilimpazlarğa Hind-Iranlıqlardıń Mitanni bolıp qalıwları haqqındağı isenimli dáliller kórinedi. Basqalar bolsa, bul mağlıwmatlardı janlı Hurrit tilinde tartıslı yamasa pútkilley muzlatılğan anaxronizmlar dep esaplaydı hám Mitanni Hind-Evropa etnosinıń sorawına isenimli derek retinde qabıl etpeydi.
2.3. Xarrappa jazba hújjetler.Dajla shığısındağı Xarrappa, Nusa hám basqa mákan-jaylardı qazılmalar waqtında tiykarınan eramızğa shekemgi II mıń jıllıqtıń ortaları hám ekinshi yarımına tiyisli xojalıq hám huqıqıy hújjetlerdiń úlken toparı tabılğan.Bular Hurritizmnıń kúshli aralaspasi menen Akkadta jazılğan 4000 nan zıyat kesteler. Olar saray wákili, bes altı áwladlar múddetin qamtıp Mábad hám shańaraq arxivlar. Xarrappa periferik patshaliqlardan biri. Hurrit jámiyeti social dúzilisin qayta qayta tiklew ushın keń múmkinshilik ashıp berdi. Keyinirek Mitanni mámleket quramına kirdi.Kóplegen shet el ilimpazlar (P.Koshaker, E.Speizer, X.Levi hám basqalar) hám Sovet izertlewshilerdiń (N. B. Yankovskaya, O.V.Tskitishvili, hám basqalar) olardı úyrengen.
Xarrappa hújjetleri saray hám sıyınıwxana xojalığınıń bar ekenligi hám dúziliwi, awıl hám úlken shańaraqqa tiyisli jámáát, jer iyeligi formaları, xojalıq rawajlanıw tábiyatı hám dárejesi haqqında húkim shığarıwğa múmkinshilik beredi. Xarrappadag’i qul iyelewshilik tábiyatı hám qullarınıń jağdayı haqqında hújjetlerde júdá kóp mağlıwmatlar bar. Olarda mámleket basqarıwı, armiyanı shólkemlestiriw hám jumısqa qabıllaw sistemasına tiyisli materiallar da bar.
Nusa xojalıq tekstlerinde Mitanni siyasiy tariyxındağı ayırım waqıyalar haqqında mağlıwmat bar.Mısalı, ol jağdayda Patsha Parattarnanıń ólimi (eramızğa shekemgi XVI ásir aqırı - XV ásir basları), Mitanni dinastiyalıq qıyınshılıqları waqtında onnan qashıp ketken Shattivasanıń Xarrappada qalıwı haqqında sóz baradı.
Gasur hám Nusa qorğanların qazıw waqtında kishi muğdardağı diplomatik jazılmalar, sonıń menen birge, shet el elshileri ushın turar jaylar tabılğan.Saussadatardıń Mitanni sawğası mo’ri haqqındağı tásirler onıń Xarrappa patshası Itxi (Itxi-Teshubu) ğa jazğan xatında saqlanıp qalğan.
Áyyemgi Mısır aymağınan Mitanni tariyxına tiyisli jazba derekler.Mısırdan alınğan jazba hújjetlerde Mitanni mámleketi kóbinese «Naharina» — «dáryalar úlkesi» dep júritiledi.Olarda tiykarınan eramızğa shekemgi XVI-XIV ásirlerde Mısır hám Mitanni ortasındağı siyasiy múnásebetler haqqında materiallar bar. Bul tiykarınan Fivadan Tutmos penen III tariyxı, Memfis penen hám Fivadan Amenhotep II jazıwları hám Amenhotep III húkimranlığı menen baylanıslı qatar hújjetler bar.
Bul hújjetlerdiń barlığında Naharina-Mitanni Mısır imperiyasinıń Arqa shegaraları jetip baratuğın shetki shegarası retinde tilge alınadı.Keluhebanıń keliwi húrmetine skarabda ákesiniń atı Mitanni patshası Shuttarn II payda boladı.Ásirese, Aziyada Tutmos penen III dıń segizinshi júrisi xarakteristikası qızıqlı, Finikiya kemelerinde Furottı kesip ótip tikkeley Mitanni aymağına Mısır armiyası jeńimpaz bolıwı menen juwmaqlandi. Amenhotep II niń jazıwlarında Mitanni qashannan berli Mısırğa boysınatuğın mámleket retinde kórinetuğın boladı, biraq onıń Mısırğabolğan húrmeti ullı waqıya retinde súwretlengen bul qudaylar dáwirinen berli esitilmegen.
Tell-Amarna arxivında Mitanni Mısır menen múnásebetleri hám jaqın Shığıstağı xalıq aralıq jağday haqqında júdá kóp hár qıylı materiallar bar.
Vavilon patshaları Kadashman-Xarbe I hám Burna-Búriash II niń xatları, Ossuriya patshası Ashuruballit I dıń xatları, Xett patshası Suppiluliumanıń Amenxotep IV ge jazğan xatları, Qatna xatları, Vavilon hám Arqa Orta jer teńizi jağasındağı basqa qalalardan kelgen xatlarıda Mitanni tariyxı ushın zárúrli áhmiyetke iye.
Amarna jazıwlarinda paydalanıw qıyın, sebebi háripler menen tanısıw hám izbe-izlikti ornatıw júdá qıyın.Akkad tilindegi háriplerdi úyreniw olardağı Hurritizm hám Kanonizm mazmunınıń kópligi menen quramalasadı.Háripler waqıyalardı subyektiv bahalaw, olardı jaqtılandıriwda tendensiyaliq tamğasın tasıydı.Geyde olar tek tiyisli partiyalarğa málim bolğan hám biz ushın ulıwma belgisiz waqıyalar haqqında sóylesedi. Biraq, ulıwma, Amarna jazılmalari, Tutmos penen IV hám Artadama I (Tushratta hám Exnaton húkimranlığı aqırına shekem eramızğa shekemgi XV ásir aqırı -XIV ásir ortasi) berli Mısır-Mitanni múnásebetler waqıyalardı qamtıp imkaniyatın beredi, xojalıq, social múnásebetler, siyasiy sistema, Mitanni dini haqqında mağlıwmat óz ishine alğan, eki mámleket patshalari ortasında eń joqarı dárejede ótkerilgen múnásebetler hám Mitanni tariyxı ushın eń qımbatlı dereklerden biri esaplanadı.
Kadesh urisin súwretlewde - Xettlar, Mitanni hám Mısır ortasındağı múnásebetler haqqında geypara mağlıwmatlar Ramzes II jılnamasında keltirilgen.
Mitanni (Naharin) mámleketi haqqındağı mağlıwmattı kórkem ádebiyatqa baylanıslı Mısıresteliklerinen alıw múmkin. Solay etip, Naharina Harris penen 500 papirusqa belgilengen Mısır ertegi «mahkum Shahzoda», ertekte Mısır shahzadasinıń Naharinağa etken sayaxatları, bul mámleketdegi hádiyseleri, Mitanni patshasınıń qızına úyleniwi hám onda qabıl etilgen ziyapat súwretlenedi.
Mitanni Xett patshalığı aymağınan tariyxına tiyisli jazba derekler. Mitanni tariyxı boyınsha bay materiallar Bogazkey arxivınan alınıwı múmkin.
Mitanni Xett patshalığı, Siro-Palestina regioni mámleketleri, kishi Aziyanıń qubla-shığısı hám Armeniya tawları menen múnásebetleri haqqında júdá kóp materiallar Xett shártnamalarında tikkeley Mitanni menen támiyinlengen.Bular Suppiluliuma I hám Shattivasa ortasındağı shártnamalar hámde Tsidanta Xett patshalarınıń Kitsuvatna patshalari menen Pilley I, Isputahsu hám Sunassura II menen Telepinu hám Suppiluliuma I, Xet hám Mitanni qattı urıs penenqaysı mámleket (Saussadator hám Kitsuvatna patshasi Sunassura II ortasındağı shártnama baspa etilmegen teksti bar ekenligin atap kórsetiw, ásirese, zárúrli áhmiyetke iye) hám basqalar.
Tariyxshılar ushın úlken qızığıwshılıq - Tushratta-Shattivasa balası menen xet patshası Suppiluliuma shártnaması, sebebi ol eki versiyada — shártnama tárepleriniń hár biri ushın qısqa hám uzaq múddette dúziledi. Qısqa versiya Shattivasa atınan dúzilgen hám taxt ushın eki dawager ortasında Mitanni patshalığında puqaralıq jánjeliniń rawajlanıwınıń jaqtı súwretin súwretleydi: Artadama II dıń balası Shuttarna hám Tushratta balası Shattivasa. Bul ishki siyasiy jánjelde sırtqı kúshler aktiv qatnas etiwi xarakterli bolıp tabıladı: Xett patshalığı, Ossuriya, Vavilon hám basqalar.
Xett hám Akkad versiyalarında bizgeshe jetip kelgen Xattusili I xronikasi derek retinde zárúrli áhmiyetke iye. Jılnamanıń tiykarğı mazmunı -Hurritlarğa qarsı gúres, qublası-arqa kishi Aziya, Arqa Siriya hám Arqa Mesopotamiya aymaqlarında qolğa kiritilgen rayonlar xarakteristikası. Hurritlarğa qarsı gúres basqa Xett patshaları: Mursili I hám Telepinu tekstlerinde de tilge alınadı.
Ayırım kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerden málim bolıwınsha, Xettlar zárúrli áskeriy kúsh wákili bolğan Hurritlardan qorıqqan. Bunı, mısalı, Xattusili I (eramızğa shekemgi XVII ásir) dáwirindegi redakciyası gúrrińlerden biri hám «Hurritlar menen bolajaq urıs haqqında boljaw» dástúr qosığı kórsetip turıptı, ol jağdayda sonday sózler bar: «Hurritlar áskeri bir topar iytlar menen keledi. Hurrit áskeri Xett mámleketin tas talqan qiladi».
Eramızğa shekemgi II mıń jıllıqtan, itimal, Xattusili I júriwleri menen Xett mádeniyatına Hurrit mádeniyatı hám dini elementleriniń kirip keliwi baslanadı.Bogazkey arxivında Hurrit tili tekstler menen ılay taxtayları ağıl-tegil tabılğan.Xet ádebiyatı Akkad áyyemgi hám basqa patshalar Sargon haqqında dóretpelerdiń Hurrit versiyaları tárepinen kirip boldı, Gilgamish eposi Hurrit versiyası.Xettlar quday Kumarbiy haqqındağı, qudaylar áwladlarınıń ózgeriwi haqqındağı Hurrit tilindegi mifologik qosıqtan jaqsı xabardar edi. Olar Hurrit tili qosıq dóretpelerdi, mısalı, jaqsı hám jaman biradarlar haqqındağı erteklerdi, «ańshı Kessi haqqında
108
159 háreket júzesinen is kórilgen. Sonday-aq, jalǵan hújjetlerdi beriw yamasa hár qıylı zatlardı (saraydan ) berip jiberiw boyınsha dúzilgen sud protokollarıda bar.
Ayıpkerler yamasa gúwalar mámleket hámeldarları, atap aytqanda, joqarı mártebeli hámeldarlar edi. Sud processinde ol yamasa bul lawazımlı shaxs tárepinen óz hámelinen jaman niyette paydalanǵanlıǵı awır jınayat esaplanǵan.
Sud hújjetlerinde xettlerdiǹ sociallıq-ekonomikalıq turmısına tiyisli maǵlıwmatlar da bar. Olardı jánede izertlew tariyxshılardıǹ, yuristlerdiǹ ahmiyetli wazıypası bolıp tabıladı.