Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§2. Mitanni mámleketi
Mitanni mámleketi eramızğa shekemgi XVII ásirde Mesopotamiyanıń arqa-batıs bóleginde kishi áyyemgi Hurrit mámleketi: Kumme, Alzi, Urkish hám basqa orınlarda payda bolğan. Mitanni xalqınıń tiykarğı etnik quramı Arqa Mesopotamiyanıń áyyemgi xalqı edi; Hurritlar, semit tilinde sóylesiwshi Amoritlar hám derlik Hind-Evropa etnoslari menen aralasqan.Mitanni mámleketi eramızğa shekemgi XIII ásirde kúshli qońsılasları (Xett patshalığı, Ossuriya) soqqıları astında bóleklenip, toqtap qalğan.
Mesopotamiya wálayatı tariyxında hám eramızğa shekemgi II mıń jıllıq xalıq aralıq múnásábetler sistemasında zárúrli rol oynağan bul qızıqlı mámlekettiń tariyxı derekler tárepinen anıq jaritilmağan.Búgingi kúnge shekem qazilğan arxeologiyaliq komplekslerdiń, sonlıqtan, Mitanni materiallıq mádeniyatı estelikleriniń azlığına itibar qaratıladı.Xojalıq jáne social-ekonomikalıq xarakterdegi hújjetler tiykarınan Mitanni mámleketiniń Arqa, periferik aymaqlarında, atap aytqanda, bir qansha waqıt ğárezsiz Hurrit mámleketi bolğan Arraphadan kelip shığadı, keyinirek Mitanni quramına kiredi. Siyasiy hújjetler tiykarınan Mitanni sırtqı siyasat tariyxın xarakteristikalaydı hám tiykarınan shet el diplomatik arxivlerden kelip shığadı :Mısır Tell-Amarna hám xett Bogazkey. Bunnan tısqarı, Akkad, xet hám Mısır tillerindegi hújjetler ústinlik etedi, Mitanni tiykarğı etnik kontingenti - Hurrit tilinde jazba estelikler júdá az.
2.1. Materiallıq mádeniyat estelikleri. Basqa áyyemgi shığıs mámleketlerine salıstırğanda Mitanni materiallıq mádeniy estelikleri az. Mitanni patshalığınıń paytaxtı Vashshuganni qalası jazba dereklerde bir neshe márte belgilengen bolsa da, onıń qarabaxanaları Nisibinnıń batısındağı turar jay astında jasırınğan bolıwı múmkin.
Mitanni tariyxına tiyisli eń zárúrli material Áyyemgi Xarrappada jaylasqan Dajla shığısındağı zamanagóy Kirkuk (Iraq) aymağında dáslep ğárezsiz kishi Patshalıq, keyininen Mitanni mámleketiniń ajıralmaytuğın bólegi bolğan. Bul jerde, XX ásirdiń 20-30-jıllarında, R.F.Starra basshılığındağı Pensilvaniya universiteti Amerika arxeologiyaliq ekspediciyası qazılmalardan keyin bul jerde ámeldegi bolğan tórt izbe-iz mádeniyatlar haqqında materiallıq mádeniyat usınıldı: eneolit, Shumer-Akkad, Hurrit hám Parfiya-Sasaniy.
Iorgan-tóbe – tóbeliginde jáne onıń arqasında (tóbelik A) hám arqa-shığısında (tóbelik T) jaylasqan eki tóbelikte eń qızğın qazılmalar alıp barıldı. Sawda koloniyasi hám Gasur dep atalğan shummer-Akkad dáwirdiń qorğanı — Iorgan-tóbe tóbeligi astında turar-jay qaldıqları jasırınğan, eramızğa shekemgi II mıń jıllıqta xurrittiń iri xalıq punkti bolıp, Nuza dep ózgertirildi.Bul turar-orınnıń orayı patsha sarayı hám Mábad jaylasqan qorğan edi.Saray kóplegen dástúrbólmeleri bolğan jámiyetlik ımaratları kompleksi edi.Dástúr bólek itibarğa ılayıq bolıp tabıladı, oğan kiriw eki ústin menen bezetilgen, qapı bolsa gúmis hám mıs mıyıqlar menen bezetilgen.Ol jerde, kiriwdiń oń tárepınde, diywallardan biri boylap, aldında qurbanlıq qılınatuğın orın menen 7 metr uzınlıqtağı hám bir metr keńliktegi ılay otırğishlar bar edi. Jaqın átirapda mıs qurbanlıq qılınatuğın orın hám ana qudayina sıyınıw menen baylanıslı zatlar tabılğan bólme bar edi. Bul « Jigirmalanshı u’y» dep atalatuğın bolıwı múmkin – aqsaqallar hám sudyalar sovetiniń ushırasıw jeri. Óziniń kishi háwlisine iye bolğan tağı bir jabıq ımaratlar kompleksi «ruwxaniylar úyi» atın aldı.Ónermentler, qullar, hár qıylı miynet wazıypaların, at qoralar hám basqalardı orınlaw ushın sarayğa shaqırılğan qońsılas xalıq punktleriniń xalqı ushın «at shabarlar úyi», ımaratlardıń eń keń bólegin saraydıń yarımı iyelegen. Sarayda basqa mámleketlerden kelgen elshiler hám elshiler ushın arnawlı bólmeler bar edi. Qorğannıń ekinshi yarımı Mábad ımaratları menen bánt edi.Sarayda, Mábad da diywallardıń qalıńlığı menen parıq qılatuğın edi.Mábadti hám saraydı ajıratıp turatuğın kóshe, bul ımaratlardağı kóplegen háwliler, ımaratlardağı jay asfaltlanğan. Diywal súwretler orınlarda saqlanıp qalğan: stilizatsiyalanğan muqaddes terek, buğa baslı gúldirmama qudayı Teshub, sıyır qulaqlı hasıldarlıq qudayi Hebat súwretleri bar.
Jeke ımaratlar A hám T tóbelikleri astında tabılğan: shańaraq ağzalarınıń úyleri, sonday-aq, patsha balası Shilvateshubtıń úyi, Nusian sarayına uqsas, biraq úlkenligi kishilew.
Qazılmalar dawamında kóplegen mıs hám bronza buyımları tabildi, bul Arrapxa estelikleri rawajlanğan bronza dáwirine tiyisli ekenligin kórsetedi. Temirden jasalğan buyımlar júdá kem: bular tek Nuza qorğanı aymağında tabılğan mıs penen qanjar dástesi hám temir monshaqlar. Keramika original: aq hám qara fonda geometriyalıq hám ósimlik-haywan nağıslı chashka.
Hurritlar gematitten kóbinese cilindrtárizli mórler islep shığarğanlar. Olar, ádetde, mifologik temalardı hám janzatlardı súwretlengen: grifonlar, adam -shayanlar hám qara qus búrkit-adamlar, muqaddes terek, qanatlı sfinks. Kóbinese mórlerde muxabbat qudayi Shavushkanıń antropomorfik súwreti bar. Ornamentda ayriqsha: bul Húrrit «qat-qat» dep atalıwshı - torğa toqılğanday tolqın tárizli sızıqlar. Mórlerdiń eń jaqsı úlgileri eramızğa shekemgi II mıń jıllıqtıń ortalarına barıp taqaladı hám Siriya –Mitanni názik usılı dep ataladı. Mitaniya mórleri jaqın Shığısta keń tarqaldı. Olar Armeniyadağı Lchashen hám Shirak mazarlarında, Osetiya mazarlarınan birinde, kishi Aziyanıń shığısındağı Kanish xalıq aralıq sawda koloniyasin qazıw waqtında hám basqa orınlarda tabılğan. Finikiya jağasında, Arki qalası qasındağı qazılmalar waqtında, hematit jasalğan Mitanni mór 1970-jılda Mitanni gliptikağa tán kompozitsiyalar onıń eki tárepinde turğan Antilopalar muqaddes terek, birpara úlken haywanğa hújimi, qos arıslanlar, tórt qanatlı quday hám qanatlı grifonlar tabılğan.
Siriya (Alalax, Aleppo), Finikiya (Bibl, Ugarit), xet hám ossuriyalilar, batıs Iran (Hasanlu) hám hátte Mısır mádeniyatı urıs arbalari, áskeriy qural, Trialeti hám Lchashen kómiw dástúrinen saltanatli kiyim túrleri, mısalı, derek retinde Mitanni materiallıq mádeniyat, Kavkaz hám Kavkaz arti mádeniyatı haqqında málim bir tásiri, XVIII dinastiyanıń firavnlarina tiyisli bir qansha zatlar menen tastıyıqlanadi: Yahmos penen, Amenhotep hám Amenhotep III, Tutanxamon.
Óz gezeginde Mitanni Xettlar, Vavilonliklar hám Mısırliklerdiń materiallıq mádeniyat salasındağı tásirin basınan keshirdi. Bul aralas tásiri bir tağı qızıqlı mısal mórler qudaylar yamasa adamlar dástúr processleri, (xet sıyaqlı ) bir qanatlı quyash disk (Mısırlikler sıyaqlı ), bir qaharman menen haywan gúres sahnaları (Mesopotamiya saqnası) kórsetiw Nusadan Mitanni gliptikalari esaplanadı. Nusadan tabılğan Mitanni patsha Saussadattar móri bul tárepten ádettegideyjağday bolıp tabıladı.
Mitanni dáwirine shekem Hurritlar haqqında mağlıwmat eń áyyemgi Hurrit jarlığınan biri Arqa Mesopotamiyadan kelgen Urkish patshası Tishari eramızğa shekemgi III mıń jıllıqtıń ekinshi yarımına tiyisli jay jazıwı bolıp tabıladı.
Eramızğa shekemgi XIX—XVII ásirlerge tiyisli Nippurdaği Enlil sıyınıwxanasina (eramızğa shekemgi III mıń jıllıq aqırı), Mari baylanısi, Mari sıyqırshılıqları hám Vavilonnıń basqa oraylarına, atap aytqanda, tıs penen awrıwınan alınğan sıyqırshılıqlar, muxabbat tağinshaqlari, jılanlar, shayanlarg’a sıylıqlar dizimi berilgen.