Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. MIDIA
Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi ásirlerinde Batıs Iranda bir qansha mámleket strukturaları payda boldı.Olardıń ishinde eń áhmiyetlisi I-ásirden berli ámeldebolǵan Manney patshalıǵı edi.Eramızǵa shekemgi NS.hám Ossuriya menen bolajaq Midiya mámleketi aymaǵı ortasında jaylasqan edi. VII-VI ásir baslarında.Eramızǵa shekemgi NS.Batıs Azerbaydjanda skiflar patshalıǵı (áyyemgi dereklerde Sakasena) bolǵan.VII-ásirdiń ekinshi yarımında.Eramızǵa shekemgi IX-ásirde Irannıń arqa-batıs bóleginde ústemlik mártebesi midiyalıqlar qolına ótti, olar bobillıqlar menen birgelikte Aseyriyanıńbar ekenligine shek qoyıp, atap aytqanda, Manniya patshalıǵı aymaǵın iyelep aldı.Sol dáwirde Midiya Iran materiallıq hám ruwxıy mádeniyatınıń orayı edi.Batıs Iranda midiya hám parsılar menen bir qatarda, yaǵnıy bul úlkege eramızǵa shekemgi II-I-mıń jıllıqlar baslarında kelgen Iran qáwimleri.Eramızǵa shekemgi tilleri túrli shańaraqlarǵa tiyisli bolǵan kóplegen jergilikli xalıqlar bar edi. Bular kassitlar, lullubiylar, hurrilar hám basqa qáwimler edi.Biraq Batıs Irannıń eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqtıń birinshi yarımındaǵı etnik tábiyat kórinisi haqqındaǵı maǵlıwmatlarımız.NS.júdá kem ushraydı, sebebi olar derlik tek Assuriya, Bobil hám Urartu dereklerinde tán atlar hám taponimik atlardıń esletiliwine tiykarlanǵan.Bálki, OAV Áyyemgi Shıǵıstıń barlıq basqa mámleketlerine qaraǵanda jamanlaw jazba derekler menen támiyinlengen bolıp tabıladı.Házirge shekem Midiya tilinde qandayda bir de bir jazba estelik málim emes.Buǵan Midiya paytaxtı Ekbatanada házirshe arxeologik qazılmalar alıp barılǵanı joq, sebebi bul jerde zamanagóy Hamadon qalası jaylasqan.Midiya aymaǵınan eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıq baslarına tiyisli tek eki jazıw tabılǵan. NS. Ekewi de akkad tilinde. Olardan biri, itimal, X yamasa X ásirlerge tiyisli.Eramızǵa shekemgi NS.hám Hamadon qasında tabılǵan. Ol sub'ektlerdi natura formasında ayırım salıqlardan azat etiw menen baylanıslı.Ekinshi jazıw Hasanluda alıp barılǵan qazıw jumısları waqtında tabılǵan.Bul, kórinisinen, IX-VIII ásirler basına tiyisli.Eramızǵa shekemgi Eramızǵa shekemgi hám ol Idi mámleketinde jaylasqan sarayın eskertip ótedi (itimal, Manney patshalıǵı jaylasqan Hasanlu wálayatınıń áyyemgi atı ). Batıs Iranda tótede Ossuriya shahlarınıń eki stellasida tabılǵan.Midiya tariyxına tiyisli barlıq shet el derekler ishinde eń qızıqlısı IX-VII-ásirler degi Ossuriya tekstleri bolıp tabıladı.Eramızǵa shekemgi e., olarda Assuriya áskerleriniń Iran aymaǵına júrisleri haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar bar. Bul tekstler tómendegi toparlardanibarat :