Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§6. Palay hám luviy tekstleri
Boǵozkóy arxivinda sol waqıtqa deyin talıqlanǵan xet-nesit tillerindegi ideografiya jazıwlarınan tısqarı Kishi Aziyanıń basqa - palay hám luviy tillerinde de hújjetler bar. Palay tekstleri az sanlı jaman saqlanıp qalǵan úzindiler menen kórsetilgen. Olardıń kópshiligi Áyyemgı patshalıqqa tiyisli bolıwı múmkin. Bular tiykarınan sıyqırshılıq duwaları hám Palay qudaylarına shaqırıqlardı óz ishine alǵan qosımshalar bolıp tabıladı. Áhmiyetlisi bólekte «nanlardı tayarlaw dástúri» haqqında maǵlıwmat bar.
Boǵozkóy arxivinen alınǵan luviy ideografiya jazıwları da tiykarınan Xett dástúrleriniǹ bir bólegi bolǵan sıyqırshılıqlar menen sheklengen. Luviy mifologiyalıq tekstleriniń úzindileri bóleklengen. Sonı atap ótiw kerek, XIV ásirden baslap xett (nesit) tiliniń ózinde luviylerdiǹ sezilerli tásiri kórine baslaydı. Esteliktiń tili sóylew tiline qanshelli jaqın bolsa, sonshelli áhmiyetli boladı. Jańa Patshalıq dáwirindegi patsha mákemeleriniń xatkerlerı, sózsiz, Kizzuvatna yamasa Luviyaniǹ basqa aymaqlarınıǹ tuwmaları edi.
Xett xalıqları tárepinen qabıl etilgen birden-bir jazıw sisteması tek ǵana ideografiya jazıwı emes edi. Aǵash Kishi Aziyada derlik tiykarǵı jazıw materialı edi. Ideografiyalıq jazıwı hújjetleriniń ózinde «aǵash xatkerler», «aǵash taxtalardaǵı xatkerdiń úyi»hám taǵı basqalar kóp tilge alınadı. Aǵashtaǵi jazba estelikler saqlanıp qalınbaǵan, biraq sonı aytıp ótiw kerek, aǵash taxtalardaǵı belgilerdi oyılmaǵan, al boyawlar menen kóbinese ieroglifler jazılǵan. Is júzinde hújjetlerde, sózsız, eki jazıw sisteması da parallel túrde isletilgen. Bálki bizge shekem ideografiya nusqalarında jetip kelgen ayırım tekstler dáslep ieroglifler menen bekkem materialda jazılǵan bolıp tabıladı.
Xett ieroglif jazıwlarınıń úlken bólimi saqlanıp qalınǵan. Xett ieroglifleri dep atalatuǵın til, luviy tiline sonshelli jaqın, ol geyde luviy tiliniń dialekti retinde belgilenedi. Áyyemgi Kishi Aziyada ieroglifler hátte eń keń tarqalǵan jazıw túri bolǵan bolıwı múmkin, ideografiya bolsa tiykarınan patshalıq mekemesi menen sheklengen. Xett ideografiya estelikleriniń derlik barlıǵı Boǵozkóy patshalıq arxivinen tabılǵanlıǵı, ieroglif tekstleri bolsa Egey teńizi jaǵalawındaǵı Smirnadan tartıp Ashur, Bobil hám Kiprge shekem bolǵan 70 ten artıq orınlardan tabılǵanlıǵı xarakterli bolıp tabıladı.
Kishi Aziyada ieroglif jazıwı ǵárezsiz túrde eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıqtıń úshinshi shereginde payda bolǵan. Eń áyyemgi estelikler arasında onı Telepinniǹ salafı Xutziy móri hám Telepinniǹ zamanlası esaplanǵan patsha Kizzuvatna Isputaxsu móri túsirilgen buǵa (eramızǵa shekemgi XVI ásir) dep atawǵa boladı. Ieroglif jazıwı Xett ideografiya jazıwına qaraǵanda shıdamlı ekenligi tastıyıqlandı. Ideografiya Xett imperiyasi qulaǵandan keyin qollanılmay qalǵan bolsa, ieroglifler keń qollanılıwdı dawam etti. Ieroglif estelikleriniń kópshiligi b.e.sh X—VIII-ásirlerge tiyisli. Olar Qublası –Shıǵıs Anatoliy hám Arqa Suriyada jaratılǵan, yaǵnıy sońǵı Xett beklikleri Karkemish, Tabal hám basqalar aymaǵında. Házirge shekem jámi 300 den artıq jazıw hám úzindiler, 750 den artıq mórler málim.
Tas yamasa tas plitalardaǵı bir qatar monumental jazıwlar ajıralıp turadı. Ádette olar mazmunı jaǵinan aǵartıwshılıq yamasa qurılıs tekstleri bolıp, geyde uzın formada bolıp, patshalar iskerligi hám qudaylarǵa sıyınıw shaqırıqları, kóbinese qısqa formada bolǵan. Bunday jazıwlardıń úlken bólimi Karkemishdan tabılǵan. Qaratóbedegi jazıwlar ieroglif jazıwın oqıw ushın júdá áhmiyetli, sebebi bul jerde ieroglif tekstleri janınan mazmunı bir-birine jaqın keletuǵın Finikiya jazıwları tabılǵan. Sonıń menen birge, Sipil hám Yazilikaya tawındaǵi qudaylar hám hayal qudaylar suwretlerine uqsas bolǵan monumental jazıwların, Emirǵazı tas altarı tekstlerın da aytıp ótiw kerek. Ulıwma, Ieroglif tekstlerinde, luviy aymaqları mádeniyatında bolǵanı sıyaqlı, xurriylerdiǹ kúshli tásiri bilinedi.
Ieroglif jazıwlar - keramika, pil súyegi, bronza hám taǵi basqalardan islengen úy-buyımlarında ushırasadı. Ashshurda naychalarǵa juqa qorǵasın sızıqları oralǵan kommerciyalıq xatlar úlken qızıǵıwshılıq oyatadı.
Arnawlı gruppadan ibarat súwretler hám ieroglif jazıwları bolǵan mórler hám mórlerdiń izleri bar. Xett-Luviya mórleri ádette dástesi bolǵan domalaq mór bolǵan, biraq geyde Mesopotamiya mórlerine uqsas domalaq mórler de ushıraydı. Mórler túrli materiallardan - tas, suyek, metalldan jasalǵan. Olar patshalarǵa, lawazımlı shaxslarǵa yamasa jeke shaxslarǵa tiyisli edi. Jazıwlar kóbinese eki túrli jazıwda -
168

179 hám uzınlıǵı bir neshe júz metrge shekem bolǵan úlken ılay tóbelikler astında jasırınǵan Elam Sus penenpaytaxtın qısqa tánepisler menen qazılıp atır. 1951-1952 jıllarda R.Girshman Suzadan 40 km qubla-shıǵısta jaylasqan Hinji-Untosh (házirgi Shaqa Zámber) qalasında júdá nátiyjeli qazılmalar alıp bardı.Bul qala shama menen 1250 jılda shólkemlesken.Eramızǵa shekemgi NS.Elam shahı Untash-Napirisha.Atap aytqanda, Mesopotamiya prototiplerinen forması sezilerli dárejede parıq etetuǵın ayriqsha ziggurat qazib alındı.1971 jıldan beri amerikalıq arxeologlar házirgi Sheroz qalasınan 46 km arqada jaylasqan Tepe-Maliyanda (áyyemgi Anshan) iri turar-jayı qazılıp atır. Elam mádeniyatı hám ideologiyasın úyreniw ushın qımbatlı derek bolıp elam kórkem óneri estelikleri, kórkem óner ob'yektleri, baspalar, elam shahlarınıń suwretleri (ásirese, elam kórkem óneri eń jaqsı ǵáziynesi-xanzada Napiras háykeli) hám diniy tábiyat kórinisi relyefler bolıp tabıladı.