Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 4. Hújjetli materiallar

Bul taypadağı derekler júdá kem. Ol úsh hújjetler kompleksin óz ishine aladı: Eski Nisa (Mitridatokert)tağı Parfiya arxivı, Topıraq qaladağı (Xorezm) kishi arxivı hám «Eski soğd xatlari».
Eski Nisadağı Parfiya arxivı patshalıq sharap qoymaxanalarınıń túrli orınlarında jáne onıń qasında vino bazasın tazalaw waqtında tabılğan, sınğan ıdıslar taslandı xanasında tabılğan 2500 ge jaqın ostrakonlardan ibarat. Ostrakonlar baslanğısh buxgalteriya hújjetleri bolıp tabıladı. Bularda ol qay jerden hám kim tárepinen alıp kelingenligi, qanday sarplanğanlığı jazılğan. Mútajlik tawsılğannan keyin, bólek tastap jiberilgen, geyde ol qayta isletilingen, eski tekst bolsa juwılğan. Ayırım waqıtları tekst abaysızlıq penen juwılğan hám endi eki tekst te oqılıwı múmkin. Bul hújjetlerdiń tilin anıqlaw júdá qıyın mashqala.Házirgi waqıtta hújjetler parfiya tilinde, lekin aramiy grafikasınan paydalanğan halda jazılğanlığı ulıwma qabıl etilgen.Kóp muğdarda ushraytuğın aramiy sózler hám pútkil sóz dizbekleri parfiya tilindegi sózlerdi oqıwdı «shifrlaytuğın» geterogrammalar bolıp tabıladı.
Hújjetler, álbette, tosınarlı tańlap alınğan, olar eramızğa shekemgi 100-jıldan 13- jılğa shekem bolğan waqıttı óz ishine aladı.Ostrakonlardıń tiykarğı bólegi ushın sırtqı kórinisler standart bolıp tabıladı. Olar tómendegi mağlıwmatlardı óz ishine aladı: «Bul ıdısda» sóz dizbeginen keyin sharap muğdarı kórsetkishleri; júzim bağınıń atı (jáne onıń qatlamı) hám múlki; sharaptı jetkizip bergen shaxstıń atı hám atağı; sáne. Geyde qosımsha mağlıwmatlar da boladı: sharap túri, kelip shığıwı ornı yamasa onı jetkizip beretuğınnıń xızmeti, jetkizip beriwdi jıynağan yamasa sharap kimge mólsherlengenligi.
Bul hújjetlerdegi mağlıwmatlardıń shekleniwlerine qaramay, olardıń ulıwmalıq sebepli olar Parfiya jámiyetiniń túrli táreplerin túsiniw ushın mağlıwmat beretuğın material bolıp tabıladı.Olardıń sharapatı menen patshalıq ekonomikası iskerliginiń ayırım qásiyetlerin oyımızda sáwlelendiriw múmkin; jerlerdiń túrli taypaları anıqlanadı; patshalıq jeriniń ijarası hám basqalar belgilengen. Bul hújjetler Parfiya patshalığınıń basqarıw strukturası hám basqarıwdı shólkemlestiriwdi oyımızda sáwlelendiriw múmkinshiligin beredi (satraplar, dizpatiyalar, marzpanlar hám basqa bir qatar taypalar haqqında gáp baradı). Salıq sisteması da ashıp berilgen, parfiya jámiyetiniń social dúzilisi haqqında mağlıwmatlar bar.
Nissian ostrakonlari Parfiya mádeniyatı haqqında mağlıwmat beredi. Olar, atap aytqanda, parfiyalılardıń zorastrizmlığınan derek beredi (bunı «Jas avesto» kalendarı dep atalatuğın kalendar hám hújjetlerde tilge alınğan adamlardıń teoforikalıq atlarınan paydalanıw da tastıyıqlaydı). Ádettegi hújjetlerden tısqarı, Nisian arxivı quramına basqa túrdegi ostrakonlar da kiredi (qısqa jarlıqlar, oqıw shınığıwları, patshanıń taxtqa shığıwı haqqındağı).
Ostrakonlar Parfiyadağı bir qatar esteliklerde, atap aytqanda, Jańa Nisa hám Kosha-Depe xalıq punktinde alıp barılğan qazıwlar waqtında tabılğan. Mazmunı tárepinen eski Nisadağı hújjetlerden azmaz parıq etedi.Ulıwma alğanda, bul taypadağı derekler izertlewshilerdiń Parfiya tariyxına tiyisli zárúrli materiallardı usınıs etedi.
Xorezmniń eń iri orayı Topıraq qalada alıp barılğan qazıwlar nátiyjesinde tabılğan arxivten 122 teriden, 18 ağashtan ibarat hújjet tabılğan.Olar aramiy álipbesi járdeminde de jazılğan.Sınğan hám baspa etilgen hújjetler - bul anıq úy xojalıqlarına tiyisli er adamlar dizimi.Olardıń quramında qullar turaqlı túrde tilge alınadı (geyde sezilerli dárejede). Bul hújjetlerdiń tolıq baspa etiliwi, shubhasız, Orta Aziya social tariyxındağı qatar máselelerdi sheshiwge járdem beredi.
Qızıqlı derek «Eski soğd háripleri» dep te ataladı. Ilgeri olar eramızğa shekemgi 312-313 jıllarğa tuwrı kelgen.Biraq, ataqlı venger alımı I. Xarmatta kórsetkeni sıyaqlı, olardı eramızdıń 196-197 jılları dep esaplaw tuwrılaw. Olardıń jaman saqlanğanlığı sebepli oqılıwında qıyınshılıqlarğa dus kelgenine qaramay, bul hújjetlerde Soğd jámiyetiniń social dúzilisi (mısalı, «erkin hám ullı»lar tilge alınadı), nızamlar, hayallardıń jámiyettegi ornı, ekonomikalıq iskerlik haqqında mağlıwmatlar berilgen. Biraq, bul arxiv, tuwrırağı, Orta Aziyağa tiyisli emes, sebebi ol Dunxuang (Arqa Túrkstan) dağı Soğd koloniyasınan tabılğan.
Orta Aziya tariyxın jarıtıwshı, biraq basqa aymaqlardan alınğan bir qansha hújjetli materiallar bar. Dáslepki dáwir ushın bul tiptegi eń zárúrli derek Behistun jazıwı bolıp, onda Orta Aziya xalıqlarınıń Dara birinshige qarsı kóterilisleri haqqında sóz baradı. Bul derektiń analizi sonı kórsetedi, Parfiya hám Marğiyanadağı kóterilisleri anıq dizbegi, xalıq xarakteri.Sonıń menen birge, bul jazıwdıń Dara birinshiniń saklar menen gúresi hám parsı júrisinen keyin olardıń siyasiy basqarıw princpleriniń ózgeriwi haqqındağı mağlıwmatlar da zárúrli.Saklar haqqındağı ayırım mağlıwmatlar Ahamaniylar dáwirindegi Babil hújjetlerinde de bar.
Keyinirek Arqa-Shığıs Awğanstan aymağında francuz arxeologiyalıq ekspediciyası tárepinen úyrenilgen Grek qalası haqqında Ay-Xanımdağı qazıwlarda tabılğan grekshe jazıwlar zárúrli áhmiyetke iye.Taxti-Sangin mákan-jayın qazıw processinde bir grekshe jazıw tabılğan. Aqırında, Awğanstan hám Hindistan yarım atawınıń bir qatar orınlarında tabılğan Kushanlar dáwirindegi Baqtriya hám Hind jazıwları qádir-qımbatqa iye. Surxkotaladağı Kushanlar dinastiyası zıyarat ornı jazıwları ásirese zárúrli bolıp tabıladı.Bul taypadağı materiallardan paydalanıwğa Kushanlar xronologiyasınıń elege shekem sheshilmegen mashqalası («Kanishka sánesi» mashqalası) mashqala bolıp atır. Jaqında Ózbekstannıń qublasında (Ayirtam) júdá keń tarqalğan kushan jazıwı tabılğan. Termiz qasındağı Qara-tóbe budda zıyarat ornında alıp barılğan qazıw jumısları dawamında bir qansha kóp tilli qısqa jazıwlar tabılğan.Olar keramika hám imaratlardıń diywallarında jasalğan hám buddizmniń Oraylıq Aziyada tarqalıwınıń ayırım táreplerin túsiniwge múmkinshilik beredi.