Arxivshunoslik páni jáne onıń wazıypaları

Arxivshunoslik páni jáne onıń wazıypaları

Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsiz mámleket retinde rawajlanıwı hám bazar iktisodiyotiga tiykarlanǵan huqıqıy -demokratiyalıq mámlekettiń júzege keliw etiliwinde arxiv mákemeleriniń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Búgingi kúnde Respublika arxiv jumısı tarawinde de bir qatar reformalar ámelge asırılıp atır. Olar 1999 jıl 15 aprelde Ózbekstan Respublikasınıń Joqarı Jıynalısı tárepinenqabıl etilgen «Arxivlar tuwrısında»gi nızamı, ministrler Mákemesiniń 1999 jıl 30 oktyabrdagi «Arxiv boyınsha normativ hújjetlerdi tastıyıqlaw tuwrısında» hám 2004 jıl 3 fevral daǵı «Ózbekstan Respublikası arxiv jumısın basqarıwdı jáne de jetilistiriw tuwrısında»gi qararları tiykarında ótkerilmokda. Arxiv jumısı teoriyası, ámeliyatı hám hújjet júrgiziw baǵdarı boyınsha oqııp atırǵan studentler ushın muljallangan bul oqıw qóllanba Ózbekstan arxiv jumısı tariyxı, teoriyası hám ámeliyatı sıyaqlı zárúrli máseleler boyınsha bilimlerge ıyelewge kómeklesedi.

Atap aytqanda, arxivshunoslik pánlerinde arxiv huqıqı tiykarları, mámleket arxivlarında turaqlı saqlaw ushın hújjetlerdi ajıratıp alıw, olar saqlovini támiyinlew principi hám usılları, arxiv materialların saqlaw usılları, hújjetlerdiń mazmunı tugrisidagi ilimiy málimlemeler sistemasın jaratıw, olardan paydalanıw, arxiv mákemeleri jumısın shólkemlestiriw sıyaqlı máseleler ilimiy tárepten bayan etip uyretiledi hám uyreniledi. Arxiv jumısınıń tashkil etilish tariyxı obiekti arxiv mákemeleri iskerligi, arxiv fondı hám hújjetlerdiń payda bolıwın úyreniw esaplanıp, ol jaǵdayda málim bir mámleket arxiv jumısınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı máseleleri yoritiladi. Arxivshunoslik — Arxivlardıń tariyxı jáne social wazıypaları, Arxiv jumısınıń teoriyası hám metodikası máselelerin uyreniwshi pán esaplanadı. Arxivshunoslik Arxiv jumısı teoriyası,Arxiv jumısı tariyxı, Arxiv derekshunosligi, Arxivshunoslikning ilimiy metodikası sıyaqlı tarmaqlarǵa bólinedi. Arxivshunoslikda Arxivlardıń tábiyaat hám jámiyeti úyreniw menen tıǵız baylanıslı bolǵan dereklerdi toltırıw, Arxiv buyımların ilimiy hújjetlestiriw, úyreniw hám saylaw, ekspozitsiya hám kórgezbeler shólkemlestiriw, ilimiy— bilimparvarlik iskerligi hám basqalarda kórinetuǵın bolatuǵın sotsial funksiyaları ústinde izertlewler alıp barıladı. Sonıń menen birge Arxivlardı toltırıw, esteliklerdi esapqa alıw, saqlaw hám restavratsiya qılıwdıń ilimiy principlerin úyrenedi. Arxivshunoslik degende ádetde «Arxiv jumısı haqqındaǵı fan», «Arxivlar haqqındaǵı fan» yamasa qısqa etip aytqanda Arxiv teoriyası» túsiniledi. Lekin bul júzeki oyda sawlelendiriw bolıp, házirgi kúnde usınıń menen jetkiliklilenip bolmaydı - Sonday eken Arxivshunoslik túsiniginiń sheshiwshi anıqlawshı belgisi hám formulirovkasini anıqlaw wazıypası payda boladı. birden-bir hám hámme tán alatuǵın ilimiy tariyp házirshe joq, bunday quramalılıq tek Arxivshunoslikka tán bolmaydıden, jańa payda bolǵan kóplegen pánlerde bar. Arxivshunoslik (keminde XvI ásirden baslap ) tájiriybelerdi ulıwmalastırıw hám materiallardı sistemalashtirishning uzaq jolı arqalı óziniń teoriyalıq sistemasın, usılın hám pánler ishindegi óziniń ornın anıqlay basladı. Lekin tek keyingi on jıllıqlarda tiykarǵı túsiniklerdiń qáliplesiwi, pánniń ulıwma teoriyalıq elementleri jaratıldı. Arxivshunoslikning rawajlanıwın belgilep berdi. Arxivshunoslikka tiyisli ádebiyatlarda ilimiy pán bolǵan. Arxivshunoslik birdeyde izertlew etińmeydi. Kóplegen mámleketlerde Arxivshunoslikka ǵárezsiz pán retinde qaraladı, lekin onıń xarakterli belgilerin anıqlawda ayırım ayırmashılıqlar, kelispewshilikler bar. Bunnan tısqarı ayırım mámleketler degi ilimpazlar Arxivshunoslikning arnawlı pán retinde qáliplesiwi múmkinligin pútkilley bıykarlasadı. Usılarǵa qaramastan házirgi kúnde Arxivshunoslik Arxivlardıń Xalıq aralıq Keńesi (IKOM) tárepinen tolıq tán alındı. Sonday etip, Arxivshunoslikka tariyp beretuǵın bolsaq, Arxivshunoslik — bul sociallıq pán bolıp, sotsial informatsiyalarni toplaw, saqlaw processlerin, bilimlerdi hám sezimdi biliw hám Arxiv predmetleri arqalı yyetkazib beriwi, Arxiv jumısın, social institut retinde Arxivnı, onıń sotsial funksiyaların hám túrli social ekonomikalıq sharayatlarda olardıń ámelge asırıw formaların úyrenedi. Lekin úyreniwdiń predmeti, úyreniwdiń obyyektidan parq etip, mudami ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek hám áne sol ayriqshalıq ǵárezsiz ilimiy pánniń zárúrli belgisi esaplanadı.. Onı tabıw hám proektlestiriw kerek boladı. Házirge shekem alıp barılǵan ilimiy izertlewlerge súyene otirip, Arxivshunoslikning predmetin tómendegishe belgilew múmkin: Arxivshunoslikning predmeti— sotsial informaciyalardı toplaw hám saqlaw processlerin, bilimlerdi, dástúrlerdi, qıyallardı hám sezimin ańǵarıw hám Arxiv predmetleri arqalı yyetkazib beriwdiń, Arxivdıń, Arxiv jumısınıń payda bolıwı, rawajlanıwı jáne social sheńberin úyreniwden ibarat esaplanadi. Endi Arxiv predmeti túsinigine anıqlıq kirgiziw kerek. Bul máselege ilimpazlar XvII asirdeyoq anıqlıq kirgiziwge háreket etiwgen. I. D. Mayorning urınısları buǵan mısal bóle aladı. Ol Arxivda sakalanadigan predmetlerge real, tolıq, shın, qúdiretli hám uzaq waqıt saqlanatuǵın zatlar retinde qaragan. XIX asrga kelip pánniń qánigeliklashuvi soǵan alıp keldiki, Arxivlarda saqlanıp atırǵan predmetlerge kóbirek túrli pánlerdiń dárekleri retinde kórkem óner dóretpeleri, tábiyaat úzindileri retinde qarala baslandı, bulardıń barlıǵın ulıwmalastıratuǵın «kolleksion predmet» degen túsinik payda boldı. Házirgi waqıtta Arxiv predmeti degende túp nusqa daǵı hújjet áhmiyetine iye bolǵan hám Arxiv tarawına uyqas túsetuǵın insan iskerliginiń nátiyjesi yamasa tábiyaat turmısı túsiniledi. Házirge shekem pán toplaǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp Arxiv predmeti—bu real haqıyqatlıqtan ajıratıp alınǵan, Arxiv áhmiyetine iye bolǵan, Arxiv kompleksine kiritilgen hám uzaq waqıt saqlanıwı múmkin bolǵan predmet bolıp tabıladı. Ol social yamasa tábiy— ilimiy informaciyalardı tasıwshı — bilimler hám psixik keshinmalarning túp dáregi, materiallıq—tarixiy baylıq — milliy múlktiń bir bólegi esaplanadı, Aytılǵanlardan juwmaq etip Arxivǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Arxiv — bul sotsial informaciyalardı tariyxan óz-ara baylaw kóp funksiyalı institut bolıp, materiallıq — tariyxıy hám tábiy— ilimiy baylıqlardı saqlawǵa, informaciyalardı toplawǵa hám Arxiv predmetleri arqalı tarqatıwǵa mólsherlengen bolıp tabıladı. Arxiv túrli processlerdi, tábiyaat hám jámiyet hádiyselerin hújjetlestiredi, Arxiv predmetleriniń kolleksiyasini toldıradı, saqlaydı, úyrenedi, sonıń menen birge olardan ilimiy, bilimlendiriw—tarbiyaviy hám úgitshilik maqsetlerinde paydalanıladı. Arxivshunoslikda qollanılatuǵın usıllar :
1. Arxiv predmetlerin izertlewde, Arxiv kommunikatsiyasın ámelge asırıwda
social hám tábiy pánlerdiń hár túrlı usılları qollanıladı, atap aytqanda, arnawlı hám járdemshi tariyx pánleriniń, kórkem ónershunoslik hám ádebiyattanıw iliminiń usılları keń qollanıladı. Arxiv ekspozitsiyasini hám kórgezmesin tayarlawda, Arxivǵa keliwshilerdi úyreniwde hám túrli forma daǵı tálim — tárbiyalıq iskerligin ámelge asırıwda pedagogika hám psixologiyaning usıllarınan da paydalanıladı. Arxiv predmetlerin restavratsiya hám konservatsiya qılıwda tábiy pánlerdiń usılları — rentgenografiya, spektografiya hám basqa usıllar qollanıladı.
2. Kóplegen tábiy jáne social pánlerde ámeldegi bolǵan atız izertlewleri usılınan paydalanıladı. Bul usıl ámeldegi bolǵan hám ámel qılınıp atırǵan sistemalardı úyreniwde qollanıladı.
3. Jámiyet ómirin tikkeley gúzetip barıw usılı bolıp tabıladı.
4. Ekspozitsiya salasındaǵı izertlew, onı ózlestiriw, konservatsiyaga tiyisli jumıs, Arxiv predmetlerin restavratsiya qılıw eksperemental usıldı qóllawdı talap etedi. Bul usıllardıń barlıǵı Arxivshunoslikda úyreniw predmetiniń ózgeshelikine qaray bir jaǵdaydan basqa jaǵdayǵa ótip turadı. Arxivshunoslikda qollanılatuǵın ilimiy usıllar házirshe áne usılardan ibarat. Álbette pánniń rawajlanıwı menen qollanılatuǵın usıllar da ko'paya baraveradi. Arxeografiya - jazba tariyxıy dereklerdi baspa etiw teoriyası hám metodikası menen shuǵıllanıp, arxiv hújjetlerin járiyalaw arqalı olardan ilimiy-kópshilikke arnalǵan maqsette paydalanıw máselelerin sheshedi. Arxiv huqıqı - arxiv xızmetlerin iskerligin belgilep beretuǵın nızam hám normativ hújjetlerdi úyretiwge qaratılǵan pán tarmaǵı. Arxiv boshkaruvchi - arxiv jumısın shólkemlestiriw hám basqarıw máselelerin yoritadi. Arxiv statistikası - boshkaruv hújjetleri sistemasın quraydı, esap -kitap hám statistikalıq gúzetisler arqalı perspektivalı jobalar islep shıǵadı. Avtomatlastırılgan arxiv texnologiyaları - arxiv maǵlıwmatların qayta islew hám qıdırıw jumısların kompyuter texnikaleri járdeminde jetilistiriw teoriyası hám stilistikasin uyretedi. Joqarıda aytılǵan arxivshunoslikning tiykarǵı strukturalıq kismlaridan taǵı biri arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı esaplanadi (AINA). Arxivshunoslik arxivda saqlanıwshı hám saqlanıwı kerek bolǵan qaǵazlı negizdegi tekstli hújjetler, ilimiy-texnikalıq, medicina hám kino, súwret, dawıslı hújjetler, mikrofilm hám basqa derekler kiredi. Arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı predmetine hújjetler menen ilimiy islewdiń tómendegi princip hám usılları kiredi: Mámleket arxivlarında hújjetlerdi saqlaw ushın anıqlaw hám ajıratıp alıw ;
Olar saqlovini tolıqkonli támiyinlew;
Hújjetlerdi saqlawdı támiyinleytuǵın usıllardı úyreniw;
Hújjetler mazmunı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar sistemasın jaratıw ;
Olardan hár tárepleme paydalanıwdı shólkemlestiriw;
Arxiv mákemeleri jumısın shólkemlestiriwdi úyreniw hám ilimiy tárepten islep shıǵıw. Usı islerdi shólkemlestiriwde tariyxıylıq principine tiykarlanadı. Arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı tariyxıylıq principi - ilimiy princip bolıp, oǵan muwapıq arxivshunoslik obiekti hám predmeti anıq tariyxıy sharayat hám de obiekt hám predmettiń rawajlanıwı nızamlardı esapqa alǵan halda izertlew etiledi.
Pánniń basqa pánler menen baylanıslılıǵı. Tariyx, mámleket mákemeleri tariyxı,
derekshunoslik, járdemshi tariyx pánleri, hújjetshunoslik, fizika, ximiya, biologiya sıyaqlı pánler
menen óz-ara baylanıslı esaplanadı.
Tariyx páni - insan jámiyetiniń rawajlanıwı processlerin, usı rawajlanıwdıń sebep hám
faktorların úyrenedi. Usı pán yutuklariga tıykarlanıp, arxivshunoslik hújjetleri menen islew
usılları jaratıladı.
Mámleket mákemeleri tariyxı - shólkem, shólkem, keńselerdiń dúziliwinen tap aqırǵı
kunge shekem bulgan sisteması hám wazıypaların úyrenedi. Ol hár qıylı mákemelerdiń iskerligi hám wazıypaları
sheńberine kóre arxiv fondlarini shólkemlestiriw jolların anıqlawda járdem beredi.
Derekshunoslik - arxiv hújjetlerin mámleket saqloviga tańlap alıwda, gruppalawda hám tarif
beriwde, hújjetlerdiń sırtqı hám ishki analizin aparıwda járdem beredi.
Arxivshunoslikning járdemshi (arnawlı ) tariyx pánler menen baylanıslı -ligini úyreniwde
tómendegi pánlerge bólek toqtalıp ótiw zárúr:
Paleografiya - áyyemgi qo'lyozmalarni oqıw, sánesin hám de aslini anıqlaw maqsetinde
olardıń jazba belgileri hám de taǵı basqa sırtqı belgilerin úyrenedi. Sonday eken, paleografiya
áyyemgi qo'lyozma hújjetlerdi saqlaw ushın tańlap alıwda olardıń avtorı, jaratılǵan jayı,
sánesin anıqlaw hám mazmunın oqıp túsiniwde járdem beredi.
Tariyxıy xronologiya - tariyxda ámeldegi bolǵan waqıt birliklerine zamanagóy waqıt birliklerine
salıstırıwlap biliw hám hújjetler jaratılǵan jayın anıqlaw ushın paydalanıladı.
Tariyxıy metrologiya - áyyemgi dáwirdegi ulchov birliklerin túsiniw hám olardı zamanagóy
birlikler menen salıstırıw, hújjetlerdiń jaratılǵan jayı hám waqtın anıqlawǵa kómeklesedi.
Sfragistika - járdeminde hújjetlerge qoyılǵan móhirler arqalı olardı qaysı mámleket, aymaq,
mekeme, famılıya yamasa shaxsqa tiyisli bolǵanlıǵın anıqlaw múmkin.
Geraldika - mámleketlikler gerblarining kelip shıǵıwı, nishanlarınıń social -huqıqıy mánisin
anıqlawǵa hám túsiniwge járdem beredi.
Bunnan tısqarı epigrafika, geneologiya, numizmatika, diplomatika hám tariyxıy geografiya
sıyaqlı járdemshi pánler de zárúrli áhmiyetke iye.
Hújjetshunoslik páni arxivshunosga hújjetlerdiń payda bolıwı nizamlıqların
túsiniwinde, olardı jaratıw usılları boyınsha ajıratıw, háreketin shólkemlestiriw hám hújjetlestiriw
sistemasın qurıw principlerıni islep shıǵıwda járdem beredi. Hújjetshunoslik usıllarına tıykarlanıp
arxivshunoslikda hár qıylı eksperiment-tájiriybeler ótkeriw múmkin.
Arxivlar kóp ásirlik tariyxga iye.
Mısal jol menende áyyemgi Grek Arxivların keltiriw múmkin. Arxivlardıń dáslepki
watanı Grekiston bolıp tabıladı. Grekistonda Gelikon tog'i átirapında muzalarga baǵıshlap hár bes jılda
bir ret bayramlar ótkerilip, ol jaǵdayda shayırlar, súwretshiler, hám músinshilerdiń óz-ara
jarısları bolıp turǵan.
Arxivlar, ásirese, Evropada oyanıw dáwirinde rawajlanǵan. Xv asirde Italiyada dáslepki
márte ǵalabalıq Arxiv ashılǵan. Londondagi Britaniya Arxivı (1753), Parij daǵı Luvr Arxivı -
(1793) hám basqalar da Evropadaǵı dáslepki ǵalabalıq Arxivlardan esaplanadı.
Orta Aziya, atap aytqanda, Ózbekstan Arxivları haqqında gápiriladigan bolsa, kórkem óner
dóretpeleri, kórkem baylıqlar, adamlar sig'inadigan haywanlar, qudaylardıń háykelleri hám jazıwları
qadrlanǵan hám jıynap barılǵan, biraq ǵalabalıq Arxivlar jurtımızda orıs shabıwılınan keyin payda
bolǵan.
Orta Aziya xalıqları áyyemginen Jaqın Shıǵıs hám Batıs mámleketleri, yaǵnıy Urartu, Egipet,
Gretsiya, Bobil, Rim sıyaqlılar menen ekonomikalıq hám materiallıq baylanıslar ornatganlar. Orta Aziya
jayinde ótken ataqlı «Ullı jipek jolı» Arqa Aziya hám Indiyanı Orta yyer teńizi
mámleketleri menen baǵlar edi.
Bunday ózine tartatuǵınlı úlke barlıq - mámleketlerde sırt el istilochilarining dıqqat orayında
bolǵan. Usınıń sebepinen táǵdir talapsı menen Orta Aziyanıń tariyxıy táǵdiri júdá salmaqli keshti.
Qaraqshılıq urısları, húkimran dóńgeleklerdiń óz-ara ishki qarama-qarsılıqları sebepli to's — topalańlar
da tez — tez júz berip turǵan.
Turaqlı obalar sebepli ayrıqsha saraylar, gózzal qalalar, kem ushraytuǵın imaratlar wayranaga
aylanıp, jıynalǵan bahasız materiallıq baylıqlar jeńimpazlar oljası bolar edi.
Tariyxshı Muhammad Narshaxiyning gúwalıq beriwishe, arablar Poykant sawashlarınan
esapsız tillo, gúmis buyımlar, qural - saymanlar, qımbat bahalı kiyim — kesheklardan ibarat úlken
olja menen qaytqanlar. Arab istilosi dáwirinde ǵáziyne toplaw, materiallıq baylıq jiynaw jumıslarında
durıslaw jılısıw júz bermadi.
Orta Aziyada ǵárezsiz Samaniyler mámleketiniń (IX—X ásirler) júzege keliw bolıwı buǵan baylanıslı
tupten ózgeris etdi. Bul dáwirde saray baylıqlarınan tısqarı, úlken kitapxanalar, arxivlar tashkil
etildi.
Tariyx gúwalıǵınsha, X asirdegi Buxara hám SHeroz ámirlikleri kitapxanalarında insaniyat
jaratqan kóplegen kemde-kem ushraytuǵın kitaplar bolǵan. Gáziynexanalıq úrim-putaǵınıń tiykarlawshisi Muhammad Gáziynexanalıq
da júdá kóp kitaplar toplaǵan. Xorezmshoh Muhammad mámlekettiń gúlleniwi jolında úlken
jumıslar etdi. Gózzal saraylar, saraylar, mazarlar qurdi. Kemde-kem ushraytuǵın materiallıq — ruwxıy baylıqlar
toplandi, biraq bul ayrıqsha kórkem óner hám mádeniyat estelikleri, pútkil qalalar mo'g'ul
shabıwılshıları istilosi sebepli joǵatildi. Kitapxanalar yondirildi, materiallıq turmıs 100 jıllar keyin basıp
chekindi.
Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsiz mámleket retinde rawajlanıwı hám bazar iktisodiyotiga
tiykarlanǵan huqıqıy -demokratiyalıq mámlekettiń júzege keliw etiliwinde arxiv mákemeleriniń ornı

kútá úlken bolıp tabıladı. Búgingi kúnde Respublika arxiv jumısı tarawinde de bir qatar reformalar ámelge

asırılıp atır. Olar 1999 jıl 15 aprelde Ózbekstan Respublikasınıń Joqarı Jıynalısı tárepinen

qabıl etilgen «Arxivlar tuwrısında»gi nızamı, ministrler Mákemesiniń 1999 jıl 30 oktyabrdagi

«Arxiv boyınsha normativ hújjetlerdi tastıyıqlaw tuwrısında» hám 2004 jıl 3 fevral daǵı «Ózbekstan

Respublikası arxiv jumısın basqarıwdı jáne de jetilistiriw tuwrısında»gi qararları tiykarında

ótkerilmokda.

Arxiv jumısı teoriyası, ámeliyatı hám hújjet júrgiziw baǵdarı boyınsha oqııp atırǵan

studentler ushın muljallangan bul oqıw qóllanba Ózbekstan arxiv jumısı tariyxı, teoriyası hám

ámeliyatı sıyaqlı zárúrli máseleler boyınsha bilimlerge ıyelewge kómeklesedi.

Atap aytqanda, arxivshunoslik pánlerinde arxiv huqıqı tiykarları, mámleket arxivlarında turaqlı saqlaw

ushın hújjetlerdi ajıratıp alıw, olar saqlovini támiyinlew principi hám usılları, arxiv materialların

saqlaw usılları, hújjetlerdiń mazmunı tugrisidagi ilimiy málimlemeler sistemasın jaratıw,

olardan paydalanıw, arxiv mákemeleri jumısın shólkemlestiriw sıyaqlı máseleler ilimiy tárepten bayan

etip uyretiledi hám uyreniledi.

Arxiv jumısınıń tashkil etilish tariyxı obiekti arxiv mákemeleri iskerligi, arxiv fondı hám

hújjetlerdiń payda bolıwın úyreniw esaplanıp, ol jaǵdayda málim bir mámleket arxiv jumısınıń

qáliplesiwi hám rawajlanıwı máseleleri yoritiladi.

Arxivshunoslik — Arxivlardıń tariyxı jáne social wazıypaları, Arxiv jumısınıń teoriyası

hám metodikası máselelerin uyreniwshi pán esaplanadı. Arxivshunoslik Arxiv jumısı teoriyası,

Arxiv jumısı tariyxı, Arxiv derekshunosligi, Arxivshunoslikning ilimiy metodikası sıyaqlı tarmaqlarǵa

bólinedi. Arxivshunoslikda Arxivlardıń tábiyaat hám jámiyeti úyreniw menen tıǵız baylanıslı bolǵan

dereklerdi toltırıw, Arxiv buyımların ilimiy hújjetlestiriw, úyreniw hám saylaw, ekspozitsiya

hám kórgezbeler shólkemlestiriw, ilimiy— bilimparvarlik iskerligi hám basqalarda kórinetuǵın

bolatuǵın sotsial funksiyaları ústinde izertlewler alıp barıladı. Sonıń menen birge Arxivlardı toltırıw,

esteliklerdi esapqa alıw, saqlaw hám restavratsiya qılıwdıń ilimiy principlerin úyrenedi.

Arxivshunoslik degende ádetde «Arxiv jumısı haqqındaǵı fan», «Arxivlar haqqındaǵı fan» yamasa

qısqa etip aytqanda Arxiv teoriyası» túsiniledi. Lekin bul júzeki oyda sawlelendiriw bolıp, házirgi kúnde

usınıń menen jetkiliklilenip bolmaydı - Sonday eken Arxivshunoslik túsiniginiń sheshiwshi

anıqlawshı belgisi hám formulirovkasini anıqlaw wazıypası payda boladı. birden-bir hám hámme tán

alatuǵın ilimiy tariyp házirshe joq, bunday quramalılıq tek Arxivshunoslikka tán

bolmaydıden, jańa payda bolǵan kóplegen pánlerde bar.

Arxivshunoslik (keminde XvI ásirden baslap ) tájiriybelerdi ulıwmalastırıw hám materiallardı

sistemalashtirishning uzaq jolı arqalı óziniń teoriyalıq sistemasın, usılın hám pánler ishindegi óziniń

ornın anıqlay basladı. Lekin tek keyingi on jıllıqlarda tiykarǵı túsiniklerdiń qáliplesiwi,

pánniń ulıwma teoriyalıq elementleri jaratıldı. Arxivshunoslikning rawajlanıwın belgilep berdi.

Arxivshunoslikka tiyisli ádebiyatlarda ilimiy pán bolǵan. Arxivshunoslik birdeyde izertlew

etińmeydi. Kóplegen mámleketlerde Arxivshunoslikka ǵárezsiz pán retinde qaraladı, lekin onıń

xarakterli belgilerin anıqlawda ayırım ayırmashılıqlar, kelispewshilikler bar.

Bunnan tısqarı ayırım mámleketler degi ilimpazlar Arxivshunoslikning arnawlı pán retinde

qáliplesiwi múmkinligin pútkilley bıykarlasadı. Usılarǵa qaramastan házirgi kúnde

Arxivshunoslik Arxivlardıń Xalıq aralıq Keńesi (IKOM) tárepinen tolıq tán alındı. SondayEtip, Arxivshunoslikka tariyp beretuǵın bolsaq, Arxivshunoslik — bul sociallıq pán bolıp, sotsial

informatsiyalarni toplaw, saqlaw processlerin, bilimlerdi hám sezimdi biliw hám Arxiv

predmetleri arqalı yyetkazib beriwi, Arxiv jumısın, social institut retinde Arxivnı, onıń sotsial

funksiyaların hám túrli social ekonomikalıq sharayatlarda olardıń ámelge asırıw formaların

úyrenedi.

Lekin úyreniwdiń predmeti, úyreniwdiń obyyektidan parq etip, mudami ayriqsha

ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek hám áne sol ayriqshalıq ǵárezsiz ilimiy pánniń zárúrli belgisi

esaplanadı.. Onı tabıw hám proektlestiriw kerek boladı. Házirge shekem alıp barılǵan ilimiy izertlewlerge

súyene otirip, Arxivshunoslikning predmetin tómendegishe belgilew múmkin: Arxivshunoslikning

predmeti— sotsial informaciyalardı toplaw hám saqlaw processlerin, bilimlerdi, dástúrlerdi,

qıyallardı hám sezimin ańǵarıw hám Arxiv predmetleri arqalı yyetkazib beriwdiń, Arxivdıń,

Arxiv jumısınıń payda bolıwı, rawajlanıwı jáne social sheńberin úyreniwden ibarat esaplanadi.

Endi Arxiv predmeti túsinigine anıqlıq kirgiziw kerek. Bul máselege ilimpazlar XvII

asirdeyoq anıqlıq kirgiziwge háreket etiwgen.

I. D. Mayorning urınısları buǵan mısal bóle aladı. Ol Arxivda sakalanadigan predmetlerge

real, tolıq, shın, qúdiretli hám uzaq waqıt saqlanatuǵın zatlar retinde qaragan.

XIX asrga kelip pánniń qánigeliklashuvi soǵan alıp keldiki, Arxivlarda saqlanıp atırǵan

predmetlerge kóbirek túrli pánlerdiń dárekleri retinde kórkem óner dóretpeleri, tábiyaat úzindileri retinde

qarala baslandı, bulardıń barlıǵın ulıwmalastıratuǵın «kolleksion predmet» degen

túsinik payda boldı.

Házirgi waqıtta Arxiv predmeti degende túp nusqa daǵı hújjet áhmiyetine iye bolǵan hám

Arxiv tarawına uyqas túsetuǵın insan iskerliginiń nátiyjesi yamasa tábiyaat turmısı túsiniledi. Házirge shekem pán toplaǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp Arxiv predmeti—bu real haqıyqatlıqtan

ajıratıp alınǵan, Arxiv áhmiyetine iye bolǵan, Arxiv kompleksine kiritilgen hám uzaq waqıt saqlanıwı

múmkin bolǵan predmet bolıp tabıladı. Ol social yamasa tábiy— ilimiy informaciyalardı tasıwshı — bilimler hám

psixik keshinmalarning túp dáregi, materiallıq—tarixiy baylıq — milliy múlktiń bir bólegi

esaplanadı,

Aytılǵanlardan juwmaq etip Arxivǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Arxiv — bul sotsial

informaciyalardı tariyxan óz-ara baylaw kóp funksiyalı institut bolıp, materiallıq — tariyxıy hám tábiy

— ilimiy baylıqlardı saqlawǵa, informaciyalardı toplawǵa hám Arxiv predmetleri arqalı tarqatıwǵa

mólsherlengen bolıp tabıladı. Arxiv túrli processlerdi, tábiyaat hám jámiyet hádiyselerin hújjetlestiredi,

Arxiv predmetleriniń kolleksiyasini toldıradı, saqlaydı, úyrenedi, sonıń menen birge olardan ilimiy,

bilimlendiriw—tarbiyaviy hám úgitshilik maqsetlerinde paydalanıladı.

Arxivshunoslikda qollanılatuǵın usıllar :

1. Arxiv predmetlerin izertlewde, Arxiv kommunikatsiyasın ámelge asırıwda

social hám tábiy pánlerdiń hár túrlı usılları qollanıladı, atap aytqanda, arnawlı hám járdemshi tariyx

pánleriniń, kórkem ónershunoslik hám ádebiyattanıw iliminiń usılları keń qollanıladı. Arxiv

ekspozitsiyasini hám kórgezmesin tayarlawda, Arxivǵa keliwshilerdi úyreniwde hám túrli

forma daǵı tálim — tárbiyalıq iskerligin ámelge asırıwda pedagogika hám psixologiyaning

usıllarınan da paydalanıladı. Arxiv predmetlerin restavratsiya hám konservatsiya qılıwda tábiy

pánlerdiń usılları — rentgenografiya, spektografiya hám basqa usıllar qollanıladı.

2. Kóplegen tábiy jáne social pánlerde ámeldegi bolǵan atız izertlewleri usılınan

paydalanıladı. Bul usıl ámeldegi bolǵan hám ámel qılınıp atırǵan sistemalardı úyreniwde qollanıladı.

3. Jámiyet ómirin tikkeley gúzetip barıw usılı bolıp tabıladı.

4. Ekspozitsiya salasındaǵı izertlew, onı ózlestiriw, konservatsiyaga tiyisli jumıs, Arxiv

predmetlerin restavratsiya qılıw eksperemental usıldı qóllawdı talap etedi.

Bul usıllardıń barlıǵı Arxivshunoslikda úyreniw predmetiniń ózgeshelikine qaray

bir jaǵdaydan basqa jaǵdayǵa ótip turadı. Arxivshunoslikda qollanılatuǵın ilimiy usıllar házirsheÁne usılardan ibarat. Álbette pánniń rawajlanıwı menen qollanılatuǵın usıllar da ko'paya

baraveradi.

Arxeografiya - jazba tariyxıy dereklerdi baspa etiw teoriyası hám metodikası menen

shuǵıllanıp, arxiv hújjetlerin járiyalaw arqalı olardan ilimiy-kópshilikke arnalǵan maqsette paydalanıw

máselelerin sheshedi.

Arxiv huqıqı - arxiv xızmetlerin iskerligin belgilep beretuǵın nızam hám normativ hújjetlerdi

úyretiwge qaratılǵan pán tarmaǵı.

Arxiv boshkaruvchi - arxiv jumısın shólkemlestiriw hám basqarıw máselelerin yoritadi.

Arxiv statistikası - boshkaruv hújjetleri sistemasın quraydı, esap -kitap hám statistikalıq

gúzetisler arqalı perspektivalı jobalar islep shıǵadı. Avtomatlastırılgan arxiv texnologiyaları - arxiv maǵlıwmatların qayta islew hám qıdırıw jumısların kompyuter texnikaleri járdeminde jetilistiriw teoriyası hám stilistikasin uyretedi. Joqarıda aytılǵan arxivshunoslikning tiykarǵı strukturalıq kismlaridan taǵı biri arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı esaplanadi (AINA).
Arxivshunoslik arxivda saqlanıwshı hám saqlanıwı kerek bolǵan qaǵazlı negizdegi tekstli hújjetler, ilimiy-texnikalıq, medicina hám kino, súwret, dawıslı hújjetler, mikrofilm hám basqa derekler kiredi.
Arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı predmetine hújjetler menen ilimiy islewdiń tómendegi
princip hám usılları kiredi:
Mámleket arxivlarında hújjetlerdi saqlaw ushın anıqlaw hám ajıratıp alıw ;
Olar saqlovini tolıqkonli támiyinlew;
Hújjetlerdi saqlawdı támiyinleytuǵın usıllardı úyreniw
Hújjetler mazmunı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar sistemasın jaratıw ; Olardan hár tárepleme paydalanıwdı shólkemlestiriw; Arxiv mákemeleri jumısın shólkemlestiriwdi úyreniw hám ilimiy tárepten islep shıǵıw. Usı islerdi shólkemlestiriwde tariyxıylıq principine tiykarlanadı. Arxiv jumısı teoriyası hám ámeliyatı tariyxıylıq principi - ilimiy princip bolıp, oǵan muwapıq arxivshunoslik obiekti hám predmeti anıq tariyxıy sharayat hám de obiekt hám predmettiń rawajlanıwı nızamlardı esapqa alǵan halda izertlew etiledi. Pánniń basqa pánler menen baylanıslılıǵı. Tariyx, mámleket mákemeleri tariyxı, derekshunoslik, járdemshi tariyx pánleri, hújjetshunoslik, fizika, ximiya, biologiya sıyaqlı pánler menen óz-ara baylanıslı esaplanadı. Tariyx páni - insan jámiyetiniń rawajlanıwı processlerin, usı rawajlanıwdıń sebep hám faktorların úyrenedi. Usı pán yutuklariga tıykarlanıp, arxivshunoslik hújjetleri menen islew usılları jaratıladı. Mámleket mákemeleri tariyxı - shólkem, shólkem, keńselerdiń dúziliwinen tap aqırǵı kunge shekem bulgan sisteması hám wazıypaların úyrenedi. Ol hár qıylı mákemelerdiń iskerligi hám wazıypaları sheńberine kóre arxiv fondlarini shólkemlestiriw jolların anıqlawda járdem beredi. Derekshunoslik - arxiv hújjetlerin mámleket saqloviga tańlap alıwda, gruppalawda hám tarif beriwde, hújjetlerdiń sırtqı hám ishki analizin aparıwda járdem beredi. Arxivshunoslikning járdemshi (arnawlı ) tariyx pánler menen baylanıslı -ligini úyreniwde tómendegi pánlerge bólek toqtalıp ótiw zárúr: Paleografiya - áyyemgi qo'lyozmalarni oqıw, sánesin hám de aslini anıqlaw maqsetinde olardıń jazba belgileri hám de taǵı basqa sırtqı belgilerin úyrenedi. Sonday eken, paleografiya áyyemgi qo'lyozma hújjetlerdi saqlaw ushın tańlap alıwda olardıń avtorı, jaratılǵan jayı, sánesin anıqlaw hám mazmunın oqıp túsiniwde járdem beredi. Tariyxıy xronologiya - tariyxda ámeldegi bolǵan waqıt birliklerine zamanagóy waqıt birliklerine salıstırıwlap biliw hám hújjetler jaratılǵan jayın anıqlaw ushın paydalanıladı. Tariyxıy metrologiya - áyyemgi dáwirdegi ulchov birliklerin túsiniw hám olardı zamanagóy birlikler menen salıstırıw, hújjetlerdiń jaratılǵan jayı hám waqtın anıqlawǵa kómeklesedi. Sfragistika - járdeminde hújjetlerge qoyılǵan móhirler arqalı olardı qaysı mámleket, aymaq, mekeme, famılıya yamasa shaxsqa tiyisli bolǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Geraldika - mámleketlikler gerblarining kelip shıǵıwı, nishanlarınıń social -huqıqıy mánisin anıqlawǵa hám túsiniwge járdem beredi. Bunnan tısqarı epigrafika, geneologiya, numizmatika, diplomatika hám tariyxıy geografiyaSıyaqlı járdemshi pánler de zárúrli áhmiyetke iye. Hújjetshunoslik páni arxivshunosga hújjetlerdiń payda bolıwı nizamlıqların túsiniwinde, olardı jaratıw usılları boyınsha ajıratıw, háreketin shólkemlestiriw hám hújjetlestiriw sistemasın qurıw principlerıni islep shıǵıwda járdem beredi. Hújjetshunoslik usıllarına tıykarlanıp arxivshunoslikda hár qıylı eksperiment-tájiriybeler ótkeriw múmkin. Arxivlar kóp ásirlik tariyxga iye. Mısal jol menende áyyemgi Grek Arxivların keltiriw múmkin. Arxivlardıń dáslepki watanı Grekiston bolıp tabıladı. Grekistonda Gelikon tog'i átirapında muzalarga baǵıshlap hár bes jılda bir ret bayramlar ótkerilip, ol jaǵdayda shayırlar, súwretshiler, hám músinshilerdiń óz-ara jarısları bolıp turǵan. Arxivlar, ásirese, Evropada oyanıw dáwirinde rawajlanǵan. Xv asirde Italiyada dáslepki márte ǵalabalıq Arxiv ashılǵan. Londondagi Britaniya Arxivı (1753), Parij daǵı Luvr Arxivı - (1793) hám basqalar da Evropadaǵı dáslepki ǵalabalıq Arxivlardan esaplanadı. Orta Aziya, atap aytqanda, Ózbekstan Arxivları haqqında gápiriladigan bolsa, kórkem óner dóretpeleri, kórkem baylıqlar, adamlar sig'inadigan haywanlar, qudaylardıń háykelleri hám jazıwları qadrlanǵan hám jıynap barılǵan, biraq ǵalabalıq Arxivlar jurtımızda orıs shabıwılınan keyin payda bolǵan.