Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

XIV-Bap. QITAY. SIA, IN, BATIS SHJOU DAWIRI (eramızǵa shekemgi II-I miń jıllıq)
§ 1. Ulıwma xarakteristika
Eki mıń jıldan artıq waqıt dawamında Áyyemgi Qitay basqa tsivilizatsiya oraylarınan bóleklengen halda rawajlanǵan. Bul bizge áyyemgi Qitay jámiyeti tariyxı izertlewshisiniń iqtiyarinda shet tilindegi dereklerge iye emesligin túsindiredi. Biraq, bul jaǵday " ishki resurslar" menen baylanisli : áyyemgi Qitay tariyxıy dárekleri tek ǵana júdá kóp, bálki júdá tu’rli-túrli, hám qaǵıyda jol menende, áp-áneydey tariyxga iye. Bul áyyemgi Qitay jámiyeti tariyxınıń túrli táreplerin úyreniw ushın bekkem jay jaratadı.
Áyyemgi Qitay filosofi Van Shun sonday degen edi: “Kimde kim áyyemgi dáwirdi bilse, biraq zamanagóyliktı tu’sinbese, men oni qurǵaqlıqqa shógiwge salıstıraman”. Bul aforizmning mánisi áyyemgi tariyxni úyreniw zárúrligini biykar etiwde emes, bálki Qitaydıń pútkil social oylawına júdá tán bolǵan tezisti tastıyıqlawda: búgingi kúnde ne júz bolıp atırǵanın jaqsılaw túsiniw ushın uzaq ótken zamandı biliw kerek.. Rimliler sıyaqlı, áyyemgi Qitaylılar da tariyxdi turmıs oqıtıwshı retinde qádirlengen. Bul olardıń áyyemgi qosıqlar, ańızlar, jılnamalar yamasa zatlar bolama, ótken zaman haqqındaǵı dálillerdi toplawǵa bolǵan tereń qızıǵıwshılıǵın túsindiredi.
Materiallıq mádeniyat tariyxıy derekler arasında qaysısinıń áhmiyeti, sońǵı on jıllıqlarda qa’dirlengen, mısalı, paleoantropologik maǵlıwmatlar - áyyemgi adamlardıń su’yek qaldıqları. Bul materiallar antropologlar tárepinen úyrenilip atır, biraq olardıń juwmaqları áyyemgi dáwirde Qitay xalqınıń etnik quramınıń qáliplesiw tariyxın qayta qurıw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Búgingi kúnde áyyemgi Qitaylar hám olarǵa qońsılas xalıqlardıń etnogenezi mashqalasın áne sol qımbatlı dereklerdi esapqa almastan turıp kórip bolmaydı.
Folklor sáneleri, atap aytqanda, áyyemgi Qitay miflari tariyxshi ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Áyyemgi Qitaylardıń, sonıń menen birge, basqa milletlerdiń mifologik do’retiwshiliginde, buzib kórsetilgen hám qayta oylanǵan formada, jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında júz bergen zárúrli sociallıq-ekonomikalıq processler tabılǵan. Ańızdı analiz etiwge, onıń logikalıq tiykarın tabıwǵa erisisgen tariyxshi óz iqtiyarinda basqa izertlew túrlerinde kóbinese joq bolǵan qosımsha maǵlıwmatlarǵa iye.
Tariyxshi ushın folklor maǵlıwmatları, atap aytqanda, áyyemgi Qitay miflari júdá zárúrli bolıp tabıladı. Áyyemgi Qitaylar, sonıń menen birge, áyyemgi dáwirdiń basqa xalıqları mifologik do'retiwshiliginde jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında júz bergen zárúrli sociallıq-ekonomikalıq processler buzılǵan hám qayta oylanǵan formada óz sa’wleleniwin tapqan. Ańızdı analiz etiwge, onıń aqılǵa say tiykarın tabıwǵa iye bolǵan tariyxshi óz qa'lewinde basqa dereklerde kóbinese joq bolǵan qosımsha maǵlıwmatlarǵa iye.
Za'ru'rli tariyxıy derek áyyemgi Qitay jazıwınıń ózi bolıp tabıladı. Áyyemgi Qitayda payda bolǵan jazıw sisteması óz mánisine kóre ideologiyalıq ózgeshelikke iye bolǵan halda kóplegen tariyxıy haqıyqatlıqlardı jazıp qaldırǵan hám bizge jetkezgen. Áyyemgi Qitay ieroglifleri uzaq waqıt dawamında sızılma menen tuwrıdan-tuwrı baylanıstı saqlap qalǵanlıǵı sebepli, búgingi kúnde biz áyyemgi Qitaylilar tárepinen eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqta isletilingen ásbaplar, qurallar, úy-ruwzıger buyımlarınıń qásiyetlerin bahalawımız múmkin. Xarakter konturın analiz qılıw kóbinese jazba dereklerde ushraytuǵın social atamalardıń etimologiyasiga qosımsha jaqtılıq beriwi múmkin.
Taponimika sıyaqlı áyyemgi Qitay tariyxına tiyisli dereklerdiń ayriqsha túrin de kórsetiw múmkin. Tap sol aymaqta dástúriy túrde saqlanıp qalǵan áyyemgi geografiyalıq atlar bul jaylardıń túp xalqı tiliniń dawısın óz ishine aladı hám usınıń menen tariyxshig’a migratsiya baǵdarları hám áyyemgi dáwir etnik processleri tendentsiyaların qayta tiklewge járdem beredi.
238
239 tuwrıdan-tuwrı baylanıstı saqlap qalǵanlıǵı sebepli, búgingi kúnde biz áyyemgi Qitaylilar tárepinen eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqta isletilingen ásbaplar, qurallar, úy-ruwzıger buyımlarınıń qásiyetlerin bahalawımız múmkin. Xarakter konturın analiz qılıw kóbinese jazba dereklerde ushraytuǵın social atamalardıń etimologiyasiga qosımsha jaqtılıq beriwi múmkin.
Taponimika sıyaqlı áyyemgi Qitay tariyxına tiyisli dereklerdiń ayriqsha túrin de kórsetiw múmkin. Tap sol aymaqta dástúriy túrde saqlanıp qalǵan áyyemgi geografiyalıq atlar bul jaylardıń túp xalqı tiliniń dawısın óz ishine aladı hám usınıń menen tariyxshig’a migratsiya baǵdarları hám áyyemgi dáwir etnik processleri tendentsiyaların qayta tiklewge járdem beredi.