Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

Yunmámleketinińpaytaxtıjánebultekstdúzilgenı
Shjoubasqinshilig’inankeyinjúzbergendepiseniletug’inJushuJinyan (Bambukjılnaması ) atımenenataqlıbolǵantaǵıbiráyyemgijazbaestelikteksttárepinenúlkenqıyınshılıqlardıkeltiripshıǵaradı. Dástúriyversiyaǵakóre, bambukplanshetlergejazılǵanbulkitaperamızǵashekemgi III asirdetabılǵan. A’yyemgiáwliyegetalawshilarkirgen, keyinirektúpdóretpejoǵalǵanjáneonıńnusqalarındasezilerlisa’ykesemesliklertabılǵan. Atapaytqanda, keńtarqalǵan XVIII-XIX ásirler. Bambukjılnamasıteksti VII-X ásirlerdegijazıwlardakóshiripalınǵanlarformasındasaqlanıpqalǵanonıńúzindilerinensezilerlidárejedeparqeteredi.
Ózmazmunınakóre, BambukjılnamasıShanshudansezilerlidárejedeparıqetedi. Bulxronologiktártiptedúzilgenhámolyamasabuldinastiyahúkimranlıǵınıńmálimbirjılınatiyislieńzárúrliwaqıyalardıńasaqısqashajuwmaǵınózishinealǵanxronika. Eńáyyemgihámoǵadaaniqemesmaǵlıwmatlarbes imperator depatalatuǵındáwirtiyislibolıp, Xuang-di dáwirinenUllı Yuga otızáwladótkenligibelgilengen. Sya, Shang (Yin) hámBatısShjoudáwirleriprezentaciyaındaazmaztolıqlawmaǵlıwmatlarkeltirilgen (ulıwma, xronikaeramızǵashekemgi IV ásirwaqıyalarındadu’ziledi).
XIV-IX ásirlerdegitariyxıywaqıyalarǵatiyislimaǵlıwmatlardıózishinealǵaneńzárúrlijazbaesteliklerqatarında. EramızǵashekemgiShijininbirinshibapları da kiritiliwikerek” (“Tariyxıyjilnamalar) SimaTsian. Buldóretpe b. e. sh. II asirdejazılǵan. Biraq, SimaTsianózshıǵarmasınjazipatirg’andabizińdáwirimizgeshekemsaqlanıpqalmaǵangiyparaáyyemgitekstlerdenpaydalanǵan. Yun dáwirdińhaqıyqıyepigrafiktekstlerinúyreniwsonıkórsetedi, SimaTsiantárepinen Yun vanglardin’ ata-tegituwrısındaǵımaǵlıwmatlarjúdáisenimli. Eger búgingikúndebizdeSimaTsyantárepinenSyadáwirihaqqındaxabarbergenmaǵlıwmatlardıńisenimliligintekseriwushınsoǵanuqsassalıstırıw material ámeldegibolmasa -de, buljaǵdayda da áyyemgiqitaylıtariyxshilardin’ iqtiyarindaendijoǵalǵandereklerbolǵanbolıwımúmkin.
§ 3. Epigrafikestelikler
Qitaydıńeńáyyemgiótkenzamanınúyreniwtariyxındaǵıbúklemnoqatı 1899-jılda Qitaylıilimpazlar Liu Teyunhám van Yijontárepinenjaratılǵanepigrafiktekstlerdińtabılıwıbolıp, keyinirekolar "Yin palkerlikjazıwlari" atınıńaldı.
Yin jazıwlarıtasbaqaqabıǵındayamasasiyirdıńjelkepıshaqlarında – jerbawirlawshilarushınisletiletuǵınzatlardaetilgen. Suyekmaydanınqızıl -ıssımetallnoqatmenenjaǵıp, ruwxanıyqudaydin’ oǵanberilgensorawlarǵajuwabın, paydabolǵanjarıqlarformasınaqarayanıqladi. sonnankeyin, jarıqlarjanında, sorawlardıńmazmunıbelgilengen. Geyde, tiyisliwaqıtótkennenkeyin, boljawámelgeasdımayamasajoqpa, bul da belgilengen. Sonlıqtan, palkerlikjazıwıózinińeńtolıqkórinisindetórtewtiykarǵıbólektenibarat :
1) palkersánesihámpalkerdińatı ; 2) sorawdıńmazmunı ; 3) qudaydin’ juwabı ; 4) waqıyalardıńkeyinirekqandayrawajlanǵanlıǵı.
Yun boljawıjazıwlarınıńzárúrliózgesheligisonda, sorawlar, qaǵıydajolmenende, birneshe ret hámKóbinesetúrlisırtqıkórinislerdeso'ralgan. Bulizertlewshilerdin’ tekstlerdigrammatikanalizqılıwdıńgiltiniberedi. Quramında Yun jazıwlarmenen sol dáwirjámiyetiómirinińkópqırlarımenenbaylanıslı. kóbirektekstler (jámi 50 000 gejaqınbólekjazıwlarhámolardıńúzindileriházirgiwaqıttailimiybaylanisqakiritilgen) hu’kimdarlardin’ ata-babalarinaqurbanlıqqılıw, sonday-aqqolǵaalınǵandushpanlardıjábirleniwshiqılıwmenenbaylanıslı. Tutqınlardıqolǵaalıwdushpanqáwimlergeqarsıáskeriyjúriwlerdińeńzárúrlimaqsetlerinenbiribolıp, olarmenenmunasábetler de jazıwlardatolıqsuwretlengen. Hawarayıhaqqındakóplegensorawlarámeldegi (kúshlijawınjollardıjuwıptaslawı, urısarbalardin’ jolinto'sipqoyıwıhámusınıńmenenjoybarlastırılǵanáskeriyoperatsiyanıbuzıwımúmkin), bulbizgeeramızdanaldınǵı 2-mıń jıllıqtıńaqırındaǵıklimatdibahalawǵamúmkinshilikberedi. Bulzamanagóylaerinensezilerlidárejedeparıqetedi. Palkerlerdińitibarınatızlardıqaytaislew, órim-jıynawsıyaqlıawılxojalıǵıjumıslarımenenbaylanıslımáselelertartıldı. Ańózinińaldınǵıekonomikalıqáhmiyetinjoǵatǵanbolsa -de, vanirkóbineseOraylıqQitaytegisliginińkeńaymaqlarıniyelegentog’aylarindaózáwmetlerinsınapkóriwushınjolaldıhámańshıjazıwlarda tap sondayıqtıyatlılıqmenenbelgilengenhámurısoljaları. Boljawlıtekstlerde biz tabamızhámoǵanbo'ysıniwshiqáwimlerortasındaǵımunasábetlerdińtábiyaatı, atapaytqanda, maǵlıwmatlarjiberiliwihámShanninUllıqalasınabasshılardıńkeliwihámbasqalarhaqqındamag’liwmatlarbirdey. Yun palkerjazıwlarıámeldegibolǵanaqırǵıdáwirbelgietedi.
. Házirgiwaqıttaderlikhárbirjazıwdıolyamasabuldinastiyahúkimranlıǵıdáwirinetuwrılawmúmkin, bulbolsabultariyxıyderektińma`nisinsezilerlidárejedeasıradı.
1970-jıllardıń ortalarınashekempángemálimbolǵantasbaqaqabıǵıhámhaywanlarsuyeklaridagibarlıqjazıwlartekSyaotunaymaǵındaqazilgan. Sol sebepli 1977-jılda Qishan (Qitayarqa-batısbólegindegiShaansiprovinsiyasi) qasındaǵıdáslepkiShjousarayınqazıwprocessindesoǵanuqsasjazıwlardıńtabılıwıúlkenáhmiyetkeiyeedi. Aqırǵı Yun vanglarhúkimranlıǵıdáwirindegibiraqShouxalqigatiyislibolǵanpalkerliktekstleribirinshi ret tabılǵan. Tabılǵanbirneshejúzlegenúzindilerarasındadiniydástúrler, áskeriyjúriwlerhámańshılıqhaqqındaǵıjazıwlar bar. Olardińmámleketinińtiykarlawshisi Shen Tana, sońǵınanaldınǵı van Di Yi hámsonıńmenenbirge, " Shjou van" (itimal, ven-van mánisinańlatadı ) atlarıneskertipótediler. ShjoupalkerlikjazıwlarınıńbaspaetiliwiShjoubasqinshlig’itariyxdanaldınǵıtariyxınhámShjouxalqi bar ekenligindáslepkibasqıshındaǵımádeniyatınúyreniwushınjańamúmkinshiliklerashadı.
XIV-IX ásirlerepigrafikesteliklerinińbólekqatlamı. Bronzadástúrıdıslarınajazıwlarjasalg’anlardıńeńáyyemgisi Yin dáwirinetiyisli, biraqqurbanlıqlarushınıdıslardiywallarınaesteliktekstlerinjaylastırıwádetiShjouninbasındaeńkeńtarqalǵan. BronzaıdıslardaǵıShjoujazıwlarınıńkópshiligitosınarlıqazıwmalarnátiyjesindetabılǵanhám XI ásirdenáyyemgiVarkolleksiyashilariningizertlewob'ektineaynalǵan. (Jazılǵanbronzabuyımlardıńbirinshikatalogı 1092 jıldaLüDalintárepinenbaspaetilgen). Asirimizdin’ ortalarınakelip, Shjoujazıwlarıbolǵan 250 den artıqıdıslarmálimbolıp, olardıńgeyparalarıtekoymayamasasızılmaformasındasaqlanıpqalǵan. 50-70-jıllarda Qitaydakeńqamtılǵanarxeologikizertlewlerdińkeńeyiwimenenbirnesheo'nlapjańajazıwlartapildi.
Shjoudáwirindebronzaıdıstıquyılıwdıńsebebiádetdeturmısdaǵızárúrliwaqıyaedi. Aristokrat (tabıslıáskeriyjúriw, ushırasıw, hu’kimdardansıylıqyamasabasqajaqsılıqhámbasqalar ). Bunıńyadına, iyesinińata-babalarin’ qurbanlıqqılıwushınpaydalanıwushınmólsherlengenbulbuyımetilgen. Ídısdaǵıjazıwbulshaxstıńxızmetlerineskertiwi, xızmetlerinmaqtawetiwi, ata-babalarina’siyatlarinaózinińa’meletiwintastıyıqlawıkerekedi. Giydekemejerushastkalarınıńjańashegaralarınornatıwyamasagiyparamateriallıqbaylıqlardıalmastırıwdıńnızamlılıǵınhámtaǵıbasqalardıtastıyıqlaytuǵınayriqshahújjetbolıpxizmetetiwushıntaslanǵan.
BronzaıdıslardaǵıShoujazıwlarınıńsánesinanıqlawqıyın, sebebiáyyemgiQitaydabirden-birxronologiyasistemasıjoqedihámwaqıyalarwaqıtıhu’kimdardin’ húkimranlıqetkenjıllarıboyınshakórsetilgen, onıńatıhámataǵı, qaǵıydajolmenende, tilgealınbaǵan. Biraq, birqatartikkeleybolmaǵanmaǵlıwmatlarǵakóre (ıdıstıńformasıhámbezewleri, belgilerdińpaleografikqásiyetleri, ataqlıtariyxıywaqıyalardıeskertiwhámbasqalar ), málimbolıwısha, jazıwdıńtariyxınjoqarıǵakóreanıqlıqpenenanıqlawmúmkin. Júzjılǵashekem, egerhárbiranıqteksttiolyamasabulhu’kimdardin’ húkimranlıǵıdáwirinebelgilewgiyparajaǵdaylardamashqalalıbolıpqalıpatır. Jazıwlardıńólshemlerijúdátúrme-túrbolıptabıladı: olar 5-10 nan 300 yamasaodanartıqieroglifgashaózgeredi. Eńuzınjazıwlarkólemiboyınsha " Shanshu" baplarımenensalıstırıwlanadı. Usınıńmenenbirge, tekǵanaekiqıylıtaypadaǵıtekstlerdińmuǵdarlıquqsaslıǵıanıqlanǵan: Shjouıdıslarındaǵıjazıwlarda, sonıńmenenbirge, " Tariyxkitapi" de hukmdorlarhámolardıńseriklerinińsóylewleribelgilengen. bulesteliklerdisalıstırıwiyanalizqılıwimkaniyatınberedi. Bronzajazıwlarıtárepinenbildirilgenmaǵlıwmatlardanpaydalanıw
Basqaıdıslarda da sonıestetutıwkerek, bultaypadaǵıdereklerabaylılıqpenenishkisınpikirditalapetedi. Áyyemgiqitaylardıń “Liji” shıǵarmasında biz bultúrdegitekstlerdińayriqshaózgeshelikinkóremiz: Qurbanlıqıdısındaǵıjazıwata-babalarpazıyletlerinkóteriwhámolaryadınkeyingiáwladlarǵajetkiziwgexızmetetedi. Hárbirata-babasinin’ abzallıqlarıhámkemshilikleri bar edi. Biraqjazıwdıńmánisi - xızmettimaqtawhámkemshiliklergeúnsizliksaqlawbolıptabıladı. Tap sol tárizde, kemelerdegiShoujazıwlarındaámeldegibolǵansawashlardaqatnasqanáskerlersanı, asirgaalınǵantutqınlarsanıtuwrısındaǵımaǵlıwmatlarhámbasqamaǵlıwmatlarqosımshatekseriwsizqabıletiliwimúmkinemes.