Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 3.Qubla-Arqa Aziyanıń jergilikli kelip shıǵıw derekleri.
Qublası -Arqa Aziya Áyyemgi Shıǵıs daǵı eń jas klasliq jámiyetlerge iye region bolıp tabıladı. Bul olardıń tariyxındaǵı dereklerdiń ayrıqsha qásiyetlerine, sırtqı dereklerdiń (Qıtay, hind, áyyemgi dáwir) salıstırǵanda úlken rol oynawına alıp keldi. Usınıń menen birge, Áyyemgi Shıǵıstıń bul bólegindegi áyyemgi xalıqlardıń kópshiligi házirge shekem birdey túrdegi xojalıqtı saqlap qalǵan hám biren-saran birdey dinlerge ıqtıqat etken halda ámeldegi bolǵanlıǵı etnografik dereklerge iye jazba dereklerdiń kem sanın sezilerli dárejede qaplaydi.Buǵan kóp tárepten Avstrliq xalıqlarınıń jasaw aymaǵınıń etnografik ayriqshalıǵı járdem beredi (avstroasiyalıqlar - monxmerlardıń ájdadları hám oǵan baylanıslı vyeta hám avstroneziyaliklar - malay, yava hám basqa xalıqlardıń ájdadları ). Qublası -Arqa Aziyanıń aral bólegi). Gáp sonda, ótken zamanda kishi gruppalar, ádetde tawlıqlar, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń hár qıylı baslanǵısh dárejelerinde qalǵanlar jáne bul xalıqlardıń ózleri rawajlanıwınıń túrli basqıshların (sonday-aq, klasqasha bolǵan munasábetlerdi saqlap qalıw) reliktlik ushın málim ońlawlar menen suwretlep bergen., qul iyelewshilik dúzilisi hám basqalar ).Tiyisli maǵlıwmatlar bunnan da áhmiyetlilew bolıp tabıladı, sebebi Avstrliq dúnyası ǵalabalıq tez migratsiyanı hám koloniya dáwirinen aldın - materiallıq hám ekonomikalıq tárepten biygana etnostıń húkimranlıǵın bilmes edi (jerleri Qıtay imperiyalarına kiritilgen Vetnamlardan tısqarı ). uzaq waqıt). Bul jerde dinlerdiń ózgeriwi, qaǵıyda jol menende, xalıq mádeniyatı tiykarlarına tásir kórsetpedi. Awıl xojalıǵı xalıqlarınıń júz bergen migratsiyalari Avstrliq xalqınıń bir bólegin assimilyatsiya etiwge alıp keldi, lekin bir ǵana áyyemgi xalıqtıń joq bolıp ketiwine alıp kelmedi, olardıń kópshiligi óz mámleketshiligin yamasa tolıq huqıqlıǵın saqlap qaldı.
Qubla -Arqa Aziya tariyxına tiyisli jazba derekler kem ushraydı, buǵan bir qansha sebepler menen anıqlama beriw múmkin.
Birinshiden, bul erte qul iyelewshilik jámiyetleri bolıp, olar mudamı bir neshe tekstlerdi jaratqan. Bul jámiyetler, itimal, Qubla hám Arqa Aziyanıń rawajlanǵan mámleketleri menen baylanıslar sebepli rawajlanıwı sezilerli dárejede tezlesgen dáwirge shekem úlken arxivlar hám uzaq diniy tekstlerdi jaratılıwına erise almaǵan.
Ekinshiden, ǵárezsiz rawajlanıw jolları salıstırǵanda qısqa edi, bar-joǵı bir neshe ásirler, sonnan keyin áyyemgi hindlar hám áyyemgi Qıtaylardıń social tájiriybesi aktiv aqıl etile baslandı, bul mádeniyattaǵı ózgerisler jáne onıń zárúrli bóleginiń umıtılıwı menen birge keldi. ayriqsha tariyxıy dástúr. Bul dáslepki jaǵdaylarǵa tán bolǵan tekstlerdiń salıstırǵanda tómen ulıwma kólemi menen júz bergenligi zárúrli bolıp tabıladı.
Úshinshiden, Avstrlıq xalıqlardıń zárúrli bólegi áyyemgi hind materiallıq dástúrlerinen ózlestirdi, sebebi ol jaǵdayda jılnamalar joq ekenligi hám diniy ádebiyat, ańız hám epostıń ústinligi bar.
Tórtinshiden, "proto-Qubla-Arqa Aziya" nıń taǵı bir kishi bólegi (zamanagóy Qublası -Arqa Aziyaǵa qosımsha túrde, Qubla Qıtay teńiziniń boyındaǵı áyyemgi vyetnamlıqlar jasaǵan qırǵaqboyı aymaqları ) az-azdan áyyemgi dáwirlerdiń siyasiy tásiri orbitasına túsip ketti. Tariyxıy dástúrlerden málim waqıt dawamında " varvarlar" dıń tariyxıy tájiriybesiniń materiallıq mánisin biykar etken Qıtay mámleketleri, olardıń tariyxı, ásirese áyyemgisi menen qızıqpadı. Bul tiyisli ádebiyatlardıń joq bolıp ketiwine alıp keldi, olardıń bar ekenligi haqqında hár qıylı dáliller bar.
Sonday etip, rawajlanǵan xronika dástúrı, itimal, payda bolıwǵa úlgermedi hám bir qatar faktorlar onıń rawajlanıwın toqtatıwǵa hám qashannan berli jazılǵan zatlardıń joǵalıp ketiwine járdem berdi. Soǵan qaramay, Qublası -Arqa Aziyanıń arqa -arqa bólegindegi Yue (Vetnam ) mámleketleriniń jılnama dástúrı vu Yue Chunqiu hám Sanguozji sıyaqlı Qıtay jazıwlarında úzindiler hám qayta gúrrińlerde saqlanıp qalǵan. Mon jılnamalarınıń dáslepki bólimleri saqlanıp qalǵan, biraq olar ámelde úyrenilmegen; Laquitian (vyetnamlardiń ájdadları ) tariyxıy dástúrleriniń bólekleri de hár qıylı orta ásirlerdegi Vyetnam jazıwlarına kiritilgen yarım ańızlar formasında saqlanıp qalǵan.Aldınǵı sırtqı derekler menen salıstırıwlar bul yarım tań qalǵanday ráwiyatlarda suwretlengen waqıyalardıń haqıyqatlıǵın tastıyıqlaǵanlıǵı sebepli, bul dástúrge, sonıń menen birge, bizgeshe jetip barmaǵan dereklerge iye bolǵan áyyemgi avtorlardıń maǵlıwmatlarına ıseniw múmkin.Bizgeshe kóbirek epigrafik materiallar jetip kelgen.
VII-ásirden baslap aymaqtaǵı ele oqilmagan jazıwlardan baslap. Eramızǵa shekemgi NS. Yue mámleketi (Yangtszi awızında ) hám Dien patshalıǵınıń (zamanagóy Yunnan wálayatı ) eń qızıqlı ekonomikalıq hújjetleri (eramızǵa shekemgi III-II ásirler) ámeldegi bolıp, olar qullar hám sharwa buyımların kóshiriwge arnalǵan bolıp, olar yarım piktogramma menen jazılǵan. Tipologik tárepten Batıs Aziya hám Egipettiń dáslepki jazıwlarına jaqın bolıp, tolıq Xmer hújjetleri menen tawsıladı, olardıń eń áyyemgisi V-VI -ásirlerge tuwrı keledi. yaǵnıy, derlik barlıq áyyemgi Avstriyalıq xalıqlar bizge tas penen yamasa metallǵa bir yamasa bir neshe hújjetlerdi qaldırǵan.Bul ásirler epigrafiyasiniń dıqqatqa iye ózgesheligi mal-múlkiniń ózligi, onıń kósher múlki hám qullarına bolǵan baslanǵısh qızıǵıwshılıq bolsa, orta ásirlerde epigrafik hújjetlerdiń tiykarǵı bólegi jer múlkine arnalǵan. Hújjetlerdiń bul ózgesheligi de tiyisli klasliq jámiyetlerdi feodaldan aldınǵı dáwirlerge klassifikaciyalaw imkaniyatın beredi.Ókiniw menen aytamız, J. Sedesdin “Kambodja jazıwlari” hám R. Majumdardıń sol atlı kitabınan tısqarı, basqa zatlar qatarında áyyemgi dáwirge tiyisli jazıwlar, sonıń menen birge, kitabında epigrafik qosımsha bar. R. Majumdar " Tyampa patshalıǵı", bul jerde zamanagóy Oraylıq Vyetnamdaǵı Tyampa mámleketi tariyxına tiyisli soǵan uqsas hújjetler ámeldegi, qalǵan jazıwlar túrli waqıtlarda jurnallarda baspa etilgen hám korpus tipindaǵı baspalarǵa birlestirilmegen.
Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıq ortalarınan " Proto-Qublası -Arqa Aziya" nıń arqa -arqa bóleginde Qitay jazıwı keńeyip barıp atır hám venyan az-azdan II asirde sıqıp shıǵarılǵan rásmiy tilge aylanadı. (házir húkim qılıw múmkin bolǵan dárejede) jazıwdıń jergilikli dáslepki formaları. Qalǵan Avstriyalıq xalıqlardıń dáslepki shtatlarında jańa dáwirden baslap n jazıwı tarqaldı. bazası hár qıylı »Hind álippeleri hám dinge sıyınıw hám mámleket tili retinde sanskrit.
Epigrafiya óziniń zamanagóy kórinisinde de derlik óz izertlewiniń basında bizge tariyxıy processtiń tiykarǵı basqıshların alıp keldi, áyyemgi kxmerlar hám tyamlar arasında bolsa 4—5-ásirlerde siyasiy hám materiallıq tariyxtıń tiykarǵı faktları, úrim-putaqlıq ańızlar jáne social-ekonomikalıq munasábetlerge tiyisli júdá zárúrli maǵlıwmatlarg’a iye. Áyyemgi dáwir epigrafiyasi ekonomikalıq haqıyqatlıqlardıń ulıwmalastırılǵan xarakteristikası, diniy hám mifologik temalarǵa hám úrim-putaq tariyxına qızıǵıwshılıqtıń ústinligi menen xarakterlenedi. Sonısı itibarǵa ılayıqki, epigrafiyanıń rawajlanıwı Indiyanıń materiallıq tájiriybesin bir mániste emes, bálki óz mútajlikleri jáne social-ekonomikalıq dúzılıw qásiyetlerine uyqas penentúrde qabıl etken túrli xalıqlar arasında júz bergen.Hinduizmdi kúshli ibadatxanalar kompleksleri menen «tanlanǵan» xalıqlar tas penen«iske baylanıslı» epigrafiyasın demde rawajlandırdı, biraq xronikalar kesh payda boldı hám buddizm keń tarqalǵan orınlarda xronikalar erte payda boldı, biraq keyinirek - «iske baylanıslı» epigrafiyası, hám onıń basqada tarawları payda boldi.
Jazıwlar tiykarınan taslarǵa (diywallar, háykeller ústinleri, ibadatxanalar diywalları ), gerbishlerge, metall taxtalarǵa, kómiw urnalarına, mórlerge hám basqalarǵa etilgen. Imzali shaxslar,Sap diniy jazıwlar kemrek tarqalǵan. Biraq olardıń barlıǵı salıstırǵanda qısqa, olarda derlik hesh qanday tariyxıy waqıya belgilenbegen, tek atatek maǵlıwmatları hám jazıwdıń jaratılıwına sebep bolǵan arnawlı bir waqıya haqqındaǵı xabarlardan tısqarı. Biraq jazıwlardı toplaw endi baslanıp atırǵanlıǵı sebepli, kóplegen áyyemgi qalalar málim hám házirge shekem tek birewi (hám hátte bólek) qazılganlıǵı sebepli, bunday anıq xabarlar az-azdan ulıwma tariyxıy suwretke aylanıwı kerek.

271

272.Arxeologik derekler jazba dereklerdiń joqarıda belgilengen qásiyetlerine kóre áyyemgi Qublası -Arqa Aziyanı úyreniwde hám birinshi náwbette klasliq jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki basqıshların úyreniwde bólek áhmiyetke iye boladı. Sońǵı on jıllıqlarda keskin ósińki arxeologik izertlewler dárejesi Áyyemgi Shıǵıstıń basqa jámiyetlerine qaraǵanda talay tómen, úzliksiz kompleks sistemalı izertlewler tek Vetnam Sotsialistik Respublikasında alıp barılmaqta.
Kóplegen iri tariyxıy aymaqlar, uzaq tariyxıy dáwirler ele ámeliy úyrenilmegen, olar haqqında tek bólek-bólek maǵlıwmatlar bar. Atız izertlewleri metodologiyasini islep shıǵıw boyınsha ele kóp jumıs qılıw kerek, bunda úylerdiń aǵash, kóbinese ústinli arxitekturası bolǵan xalıq punktleriniń materiallıq qatlamınıń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alıw kerek, olar jaman saqlanıw menen birgelikte qáliplesedi,júdá ayriqsha qatlamlar hám basqalar.
XX ásir baslarında payda bolǵan, tiykarınan baslanıwı jámiyet arxeologiyası retinde zárúrli kadrlarǵa iye bolmaǵan hám iri uzaq múddetli ekspediciyalardı bilmegen halda Áyyemgi Qublası -Arqa Aziya arxeologiyası tek 30 -jıllardayaq óziniń eki tiykarǵı temasın : birinshiden, materiallıq hám ruwxıy -bilimlendiriw temalardı rawajlandıra baslaǵan. sońǵı bronza dáwiri (eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıq ) klasqa shekem bolǵan hám dáslepki klasliq jámiyetler mádeniyatı hám birinshi náwbette ataqlı Dongshon mádeniyatın tark etken áyyemgi Neviet (Laquiet) jámiyeti, ekinshiden, Qublası -Arqa Aziyanıń áyyemgi qalaları. birinshi náwbette áyyemgi Xmer hám áyyemgi Monslar.
Dong-shon mádeniyatına tiyisli sońǵı bronza dáwiri estelikleriniń úzliksiz keń qamtılǵan qazılmalarin (Le van Lan, Fam van Ashıw, Nguyen Lin hám basqalardıń dóretpeleri), Tailandtaǵı xalıq punktlerin hám azmaz aldınlaw alıp barılǵan qazılmalarin atap ótiw kerek.- Kampuchiyada Dien patshalıǵı hukmdarlarinin Shijaishan qalasındaǵı, Koloaning áyyemgi paytaxtı, Birma daǵı Shrikshetra qalası hám zamanagóy Peyktano qasındaǵı bir orında jaylasqan qalanıń kómiliwi boyınsha izertlewler, aqır-aqıbetde, ataqlı qazılmalar. Okeoda, onıń janında Bapnom imperiyasınıń áyyemgi qalalarınan biri qazilǵan.
Qala mádeniyatı óziniń tiykarǵı qásiyetlerine kóre ǵárezsiz, ayriqsha ibadatxana hám saray komplekslerin, tar gerbish hám tas penen ımaratları menen ajralıp turardı. Izertlewler áyyemgi kanallar, irrigatsiya hám transport hám basqalar sistemaların ashıp berdi. Sonday etip, 30 -jıllarda jańa dáwirdiń birinshi ásirlerinde tek mámleketshilik tiykarları qáliplesken aymaq retinde rawajlanǵan Qubla -Arqa Aziya túsinigi, hám kúshli hind hám Qitay tásiri astında.
Házirge shekem jazba dereklerde tilge alınbaǵan bir qalanıń tek bir bólegi qazilg’an, biraq atap ótilgen arxitekturalıq komplekslerden tısqarı, Indiya, Iran, Kitaydan alıp kelingen importlardı esapqa almaǵanda, kóp sanlı Evropa óndirisi buyımları tabılǵan. Qitay. Olardıń sanı bir ásirlik arxeologik izertlewler dawamında pútkil Qublası -Arqa Aziyadaǵı tosınarlı tabilǵan zatlar hám jańa ashılıw qazıwmalaridan bir neshe teńdey ko'p bolıp tabıladı.
Bul qazıwmalar sonı kórsetdiki, regionnıń áyyemgi tariyxında san tárepinen ústin bolǵan sırtqı jazba derekler Awistriyaliq xalıqlarınıń sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıw dárejesi haqqında jeterli oyda sawlelendiriwge iye emes.