Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§2. Jazba estelikler
Áyyemgi Qitay tariyxına tiyisli dereklerdiń eń zárúrli toparı so'zsız, jazba estelikler bolıp tabıladı. Olar arasında u’sh tiykarǵı taypanı ajıratıp kórsetiw múmkin: biziń dáwirimizge kitap formasında kelgen áyyemgi jazıwlar; birinshi ret orta ásirlerde jańalıq ashılǵan tekstler; arxeologik qazılmalar waqtında tabılǵan áyyemgi dóretpelerdiń qoljazbalari.
Birinshi darejedegı jazba esteliklerdiń áhmiyeti sonda, olar sistemalastırılgan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan úlken kólem degi derekler bolıp tabıladı. Biraq olar da saldamlı kemshilikke iye: olardıń zamanagóy kórinisi túp nusqadan sezilerli dárejede parıq etedi. Bul Qitay jazıwı óziniń mıń jıllıqları dawamında sezilerli evolyutsiyanı basdan keshirgenlıgi menen anıqlama beriledi, bul tekǵana ierogliflarinin' kórinisine, bálki olardıń dúzılıw qásiyetlerine de tásir etedi.
Sol sebepli áyyemgi jazıwlar tekstleri túp nusqadan parıq etetuǵın jazıw belgileri menen qayta -qayta qayta jazılǵan. Sol sebepli áyyemgi Qitay kitaplarınıń hár qanday zamanagóy tekstinde ámeldegi bolǵan kóplegen qáteler, nadurıs baspalar hám buzılıwlar. Biraq másele bular menen sheklenip qalmadı. Áyyemgi Qitayda " plagiat" túsinigi joq edi hám sol sebepli hár bir avtor, qaǵıyda jol menen de, óz shıǵarmasında bul kóshirip alınǵanlardıń deregin kórsetpesten, ózinden aldıng’ilatdin’ dóretpelerinen azı-kóbi keń kólemli úzindilerden paydalanǵan. Kemnen-kem jaǵdaylarda, sonıń menen birge, hesh qanday arnawlı belgilersiz, eski dóretpe teksti toldırildi yamasa keńeytirildi. Bulardıń barlıǵı zamanagóy izertlewshi aldına sırtqı áyyemgi Qitay jazba estelikleriniń quramalı máselelerin qóyadı. sınshılar>>
Birqansha qıyınshılıqlar, sonıń menen birge, eń áyyemgi dóretpeler keyinirek bir neshe hár qıylı dizimlerde tarqatılǵanlıǵı, geyde bir-birinen sezilerli dárejede parıq etiwi menen baylanıslı. B. e. sh I ásirden baslap áyyemgi kitaplar tekstlerin aytıwdıń jańa hám «eski» mektepleri tárepdarları ortasındaǵı kelispewshilikler ásirese keskinlesdi. Olardan birinshisi bul jazıwlardıń Xan dáwirdiń keń tarqalǵan ierogliflarida jazılǵan versiyasına tiykarlanǵan edi. Ekinshi mektep waqıtı -waqıtı menen qánigeler tárepinen jańalıq ashılǵan hám kóbinese jańa versiyaǵa tuwrı kelmeytuǵın eski, original dizimlerge ústinlik berdi. Ókiniish penen aytamiz eski dizimler arasında tuwrıdan-tuwrı jalǵanlashtirishlar da bolǵan, olar kóbinese siyasiy maqsetlerde qollanılǵan.
Ekinshiúlkentaypadaǵıjazbaesteliklerdebolsajaǵdaybasqasha. Olaráyyemgidáwirdemálimbolmaǵanhámbirinshibolıpizertlewshilerdińitibarınatosınarlıtabilǵanzatlarnátiyjesinde, tiykarınan, kómiwetilgen. Olartabılǵannankeyin, bundayjazıwlar sol waqıttaqollanılǵanierogliflarmenenqaytajazılǵanhámkeyinirek, principialtárepten, basqaáyyemgijazbadereklerdenonshaparqetpegen. Biraq, ilimpazlarolardıńkóbisinegumanmenenqaraydıhámolardıńhaqıyqıylıǵınagumanastinaqoyadı.
Usımánistenalıpqaraǵanda, úshinshitaypadaǵıáyyemgijazbaesteliklerbólekáhmiyetkeiye - olarbizińdáwirimizdehámtiykarınanilimiyarxeologikqazilmalarprocessindetabılǵan. BundayQoljazbalarjazbadereklerdińbarlıqabzallıqları bar, biraqolardıńkemshiliklerijoq. Sondayetip, bultekstlergesalıstırǵanda, ádetde, haqıyqıylıqhámtanısıwmashqalasıpaydabolmaydı. Tárepinenáyyemgijazıwlardıńqoljazbalariózxarakterinekóre (házirdeolardıńkópshiligi Xan dáwirinetiyisli) jazbahámepigrafikdereklerortasındaaralıqorındıiyeleydi.
Epigrafikesteliklerdińqádiriyatıolardıńhaqıyqıylıǵındabolıptabıladı. Olar, qaǵıydajolmenen de, ózlerinińtúptúsinsaqlapqalıwadıhámzamanagóyizertlewshineolarjaratılǵanformadaıslepbaradı. EpigrafiyaniúyreniwQitaydauzaqdástúrgeiye . XII-XIII ásirlerdemetallhámtaspáninińtiykarıqoyıldı", ob'ektiqattımateriallarǵaáyyemgijazıwlaredi.
Epigrafikdereklerdiń (egerolararasındaáyyemgidóretpelerdińqoljazbalarin da qospaǵanbolsaq ) kemshiliklerisonda, jazıwlar da, hújjetler de ádetdekishikólemdebolıp, ózgeshe tilde jazılǵanhámulıwmageyparazathaqqındasóylewgeqaratilmaģan. Lekinolardıńáhmiyetimaterialdıńǵalabalıqlıǵında, sonıńmenenbirge, kóbineseótkenzamandaǵısocialliqómirdińáyyemgijazbaesteliklerdetolıqhákisetpegentáreplerinkórsetipberealıwındabolıptabıladı.
ÁyyemgiQitayjámiyetitariyxınatiyislidereklerdińúshinshiiritoparıarxeologikmaǵlıwmatlarbolıptabıladı. Ímaratlardıńqaldıqları, materiallıqmádeniyatob'ektleri, suwretleytuǵınkórkemónerdóretpeleribizgeáyyemgiqitaylariskerliginińko’ptáreplerihaqqındaanıqoydasawlelendiriwberedi. Múlkshilikjáne social qatlamlarǵabóliniwhaqqındazárúrlimaǵlıwmatlarberetuǵın, sonıńmenenbirge, ideyalarhámıqtıqatlardısáwlelendiriwshikómiwlerdiqazıwmateriallarıásireseqımbatlıbolıptabıladı.
ÁyyemgiQitaytariyxınıńbólekdáwirlerinesalıstırǵandajazbaestelikler, epigrafiyahámarxeologiyahártúrlıáhmiyetkeiye. Biraq, áyyemgiQitaytariyxınıńhárqandaydáwirinúyreniwdeeńúlkennátiyjelertúrlitaypadaǵıhámtúrdegidereklerdenóz-arapaydalanıwarqalıalınadı. Tariyxıyesteliklerdihártáreplemeanalizqılıwdereklerdi “ishkihámsırtqı” sınpikirbıdırdıwdıńeńisenimliusılıesaplanadı.
ÁyyemgiQitaytariyxınúyreniwushındereklerbazasıturaqlıtúrdekeńeyipbarıpatır. Jańaarxeologikmateriallardıńtoplanıwıásiresejedel: hárjılıbizgekóplegenmáselelergejańashaqarawǵamúmkinshilikberetuǵınzárúrlitabilǵanzatlaralıpkeledi. Ko’plegenepigrafikdereklerkorpusıkólemiasadı.