Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§1.Hind civilizaciyası
Hind civilizaciyasına tiyisli bolǵan tabılma estelikler, XIX ásirdiń ortalarına tiyisli bolıp, bıraq oniń haqiqiy ashılıwı tek ǵana biziń júz jıllıqtıń jigirmanshı jıllarında Moxenjodaro hám Xarappa ( barliq arxeologiyalıq mádeniyattı geyde Xarappa dep ataydı) zamanaǵóy qonsıları ornında qazıw jumıslarınıń baslanǵan waqtına tuwra keledi. XX ásirdiń 20-30 jıllarında Dj Marshaldıń ulıwma basshılıǵı astında aytarlıqtay ırı qazıw jumısları alıp barılǵan. Qazıw jumıslarınan soń Maxenjodaro hám Xarappadan Chanxu-daro, Kalibangan, Lotxal hám kóplegen basqada iri qala orayları tabıldı. Usı waqıtqa kelip Hind civlizaciyasınıń estelikleri arqa hám batıs Hindistannıń 200 punktinde Sindte, Belujiystanda, hám Arab teńiziniń shártli Makron jaǵalıqlarında tabılǵan.
Hind civilizaciyası ataması shártli túrde, Ind oypatınan bir qansha keń bolǵan taralıw aymaǵı sıpatında saqlanbaqta. Ind civilizciyası derlik ózgermeytin onıń rawajlanıwın izbe-iz anıqlaw mumkin bolsa ayrim mádeniy aymaqlardı bólip kórsetiwge boladı. Oraylıq aymaqtı qurawshı Ind oypatınan, Indten batısqa qaray jaylasqan aymaqlar arqa aymaqlar ( Rupar, Kalinbangan, Alamgimpur) hám qubla aymaqlar kiredi. Xronologiyalıq jaqtan Xarap mádeniyatı shama menen b.e.sh 2300-1700 jıllar shenberine tuwra keledi. Biraq hárqiylı aymaq hám aymaqlardıń sánelewi tolıǵı menen bir-birine saykes kelmeydi.
Házirgi waqıtta Xarapqa shekemgi hám erte Xarap civilizaciyasina tiyisli bolǵan bir qansha qonıs jaylar tabılǵan.
Ind oypatlıǵında Xarap mádeniyatında diyqanshılıq penen shuǵıllanıwshı qonıslar ( Amriy siyaqlı) hám dáslepki qalalıq oraylar ( Kot-didji uqsaǵan) tiykar bolǵan Ayrim Xaraptan aldinǵi estelikler ( Mısalı Kalinbanganda) rawajlanǵan Xarap mádeniyatı menen kóplegen ulıwmalıqqa iye. Sonday-aq arxeologiyalıq tabılmalar Arqa batıs Indiyaniń Awganıstan, Beluwjiystan, hám batıstan qaray eki dáryaǵa shekem (Elam, Shumer) tıǵız mádeniy baylanıslardıń bolǵanın kórsetedi. Xarap mádeniyatı tarqalǵan qubla aymaqlar Ind oypatliǵı qalalarınıń gúlleniw dáwirinde koloniyalastırılǵan Xarappa uqsaǵan qalalıq qonıslarǵa bul jerde dáslep áyyemgi ańshılardıń turar jeri tiykar bolǵan. Ind civilizaciyasiniń Maxenjo-daro, Xarappa, Kalinbangan uqsaǵan iri qalaları bir tiyptegi dúziliske iye.
Qalada siniy shólkemge xizmet etiwshi ishki oray qorǵan bolǵan. Moxenjo-daro qorǵanda dán saqlaǵısh hám diniy dáret alıw ushın arnalǵan basseyin qazıp tabılǵan. Xarappada dán saqlaǵıshtıń átirapında dándi tuyeklew ushın maydanshalar jaylasqan hám dán saqlaǵıshta xizmet etiwshi jumısshılardıń jasawı ushın arnalǵan bir túrdegi onsha úlken bolmaǵan jaylar bolǵan. Tiykarınan qala keń ( 10 metrge shekemgi) kósheler menen, ishkerisi jeńishke kóshelerge bólingen úlken kvartallarǵa bólingen úyler tiykarınan tegis tóbeli, eki etajlı bolıp olar bir qáliptegi forma hám kólemge iye pisken gerbishten qurılǵan úydiń tómengi etajınıń maydanı 100m² shamasında bolǵan. Úyge kiriw esigi qaptallaw kóshe tárepten bolıp ishki gungirt kishkene sharbaxta oshaq hám xojalıq bólmeleri jaylasqan. Barlıq jaylarda derlik juwınıw ushın bólmeler bolǵan. Áyyemgi shıǵısta qalalıq suw menen támiynlew tarmaqları hám kanalizaciya júda joqarı dárjede jetilispegen. Ind qalalarınıń sonǵı jasaw ásirlernde civilizaciyaniń ulıwma qulawı menen baylanıslı bolǵan, qalalıq kórinistiń buzılıwın bayqaw mumkin.
Xarappa qalalarında qabiristanlar jiyi gezlesedi. Sebebi ilimde bar bolǵan antropologiyalıq materiyal júda sheklengen. Hindistan teretoriyasında sońǵı 10 jıllıqlarda teńiz portı bolıwı mumkin bolǵan Lotxalda keń qazılma jumısları alıp barılǵan. Buǵan Kambey qoltıǵına quyıwshı dárya qalaları menen baylanıslı bolǵan verftiń qazıp tabılıwı guwa boladı. Hind civilizaciyası qalalarınıń keń kólemli sırtqı baylanısları haqqında ( teńiz hám qurǵaqlıq arqalı) Mesopatamiya qalalarında ( Ur, Kesh, Tel-Asmar) sonday-aq Iranda (Yaxiya-tepe) hám qubla Turkmenistanda ( Altin-depe) Xarappa mádeniyatı buyımlarınıń tabılmaları gúwalıq beredi.
Mesopatamiyada tabılǵan (Tel-Asmardaǵı mórler Tell- Agrabadan gúze) buyımlardaǵı ayırım kórinisler Hind tipindegi bolıp sanaladı. Mesopatamiyadan tabılǵan tabılmalardıń tiykarǵı bólegi Xarappanıń gúlleniw waqtı menen yaǵnıy b.e.sh III mıń jıllıqtıń sońǵı úshligi menen sánelenedi, ayırım buyımlar kassit dáwiri qatlamlarında tabılǵan. Indiya hám Mesopatamiya arasındaǵı aralıq qalqa bolıp Pesiya qoltıǵı atawları sanaladı. Baxreyn atawlarınıń mórleriniń Hind mórlerı menen uqsaslıǵı hám Baxreyn atawlarında islengen buyımlardıń Hind civilizaciyası qalalarında tabılıwı buǵan dálil boladı. Xalıqtıń xojalıq turmısı haqqında dán hám suyek qaldıqlarınıń tabılmaları boyınsha baha beriwge boladı. Arnawlı bazar jaylarınıń hám tárezi taslarınıń kóp bolıwı tek ǵana sırtqı sawdanıń emes al ishki sawdanıńda rawajlanǵanlıǵı haqqında guwalıq beredi.
Bizge shekem aytarlıqtay sanda ónermentshilik buyimları jetip kelgen ( keramika, terrakota, bronza quyilmaları hám tastan suyekten isslengen buyımlar h.t.b) skulptorlıq suwretler aytarlıqtay kóp emes hám olardıń hámmesi kishkene kólemde. Xarappa mádeniyatınıń eń xarakterli buyımları bolıp jumsaq tastan oyılǵan suwretler, hám qisqa jazıwları bar onsha úlken bolmaǵan tuwrı muyeshli mórleri tabıladı. Házirgi waqıtqa kelip olardıń 2,5 mıńǵa shamalası jaryalanǵan ( olardıń úlken bólimi Maxenjodarodan shıqqan) ayrım mórlerdiń artında jip ushın tesigi bar dunki jeri bolǵan. Olardı denede taǵınshaq sıpatında paydalanǵan bolıwıda mumkin. Bir aymaqtan shıqqan mórlerde jergilikli isenimge yamasa xram menen baylanıslı bolǵan kórinisler suwretlengen. Mórlerde tıykarınan haywanatlar hám qiyaliy maqluqlar yamasa haywanatlaar qorshawında bolǵan antropomov qudayları menen suwretlengen. Qaqarmannıń eki jolbars penen guresi haywanatlar qorshawında koga pozasında otırǵan ataqqlı Shaxli qudaydıń suwretin aytıp ótiw orınlı.
Muqaddes yamasa dúnya teregi hám hár túrdegi astral hám kalendarlıq belgiler jiyi kezlesedi. Mórlerdegi suwretlerdi analizlew Hind qalaaları xalqınıń diniy isenimleriniń házirgi waqıttaǵı induyzimde saqlanıp kelgen diniy kóz qaraslardıń bir birine uqsaslıǵı haqqında aytıwǵa mumkinshilik beredi.
Xarappa mádeniyatınıń jazbaların anıqlaw boyınsha jumıslar tekstlerdiń kishi kólemde bolıwına baylanıslı qıyın bolǵan. Házirgi waqıtta onnan shepke qarap oqılıw usılındaǵı xatlar anıqlanǵan. tekstlerdi analizlew olardıń til quramınıń úlken isenim menen dravidiy til semyasına jaqın ekenligin kórsetedi. Bunday jumbaq tekstlerdi anıqlawdaǵı paydalanılǵa 228

229 tiykarlanǵanin kórsetedi. Xarappa mádeniyatinda dravidiy xaliqlariniń usi berilgen etnografiyasi dáwirinde óziniń mánisine iye.

Batis hám orayliq aymaqlardaǵi tarqalǵan Hind civilizaciyasiniń qulawi hám tamamlaniwi b.e.sh II miń jilliqtiń baslarina tuwra keledi. Shetki arqa ( Xastinapura Ruppar) hám qubla ( házirgi Gudjarat shtati) aymaqlarinda qulaw bir qansha keyinirek boladi, hám bul jerde b.e.sh II miń jilliqtiń ortasina shekem dawam etedi. Hind civilizaciyasi áste aqirin sonǵi Xarappa hám Xarappadan sońǵi mádeniyatlar bolip ózgerip bardi.