Dunyodagi globallashuv jarayonlarida jahondagi ko`plab mamlakatlarda yuz berayotgan demografik va ijtimoiy muammolar pensiya tizimlarining asosiy muammolariga aylanib bormoqda

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Dunyodagi globallashuv jarayonlarida jahondagi ko`plab mamlakatlarda yuz berayotgan demografik va ijtimoiy muammolar pensiya tizimlarining asosiy muammolariga aylanib bormoqda. Bu holatning Boltiqbo`yi mamlakatlarda pensiya ta'minotiga ijtimoiy xarajatlarning ko‘payishi, aholi yosh tarkibining jiddiy o‘zgarishlari (aholining keksayishi) va boshqa ko‘rsatkichlar tizimi bilan izohlash mumkin. 1991 yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Boltiqbo'yi mamlakatlari Estoniya, Latviya va Litva o'sib borayotgan demografik, ijtimoiy va iqtisodiy xavflarni yumshatish asosiy jihatlaridan biridir, ularning ijtimoiy ta'minot tizimlari sobiq Sovet Ittifoqi tizimidan meros bo'lib qolgan pensiya yoshining pastligi (ayollar uchun 55, erkaklar uchun 60),¹ va pensiya xarajatlarini moliyalashtirish bevosita davlat byudjetidan ekanligi. Boltiqbo`yi mamlakatlarda pensiya tizimi va boshqa ijtimoiy sohalarda bir qancha muamolarni keltirib chiqardi.
Butun jahon mamlakatlarida pensiya tizimini qayta tashkil qilishning maqsadi keksayib qolgan shaxslarni kambag‘allikdan ishonchliroq himoya qilishni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatishdan iborat. Shubhasiz, pensiya ta’minoti masalalari har qanday davlatning siyosiy hayotida muhim o‘rin egallaydi. Chunki davlatning, yoshi yetib mehnat faoliyatini tugatgan fuqarolari oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy javobgarligining shakllanishi sharoitida pensiya ta’minoti masalalari eng muhimlaridan biri sanaladi.
Har bir mamlakatning pensiya ta’minoti tizimi holatini baholashda ulardagi demografik vaziyat va aholi bandligi darajasini tahlil qilish lozim. 2022 yilda aholi soni Estoniyada 1,7 mln., Latviyada 2,2 mln., Litvada esa 4,3 mln.ga yetdi. Mamlakatlarni mehnat layoqatiga ega bo‘lgan 15-54 yoshdagi aholi ulushi bo‘yicha tahlil qilsak, Estoniyada 55,7 foiz, Litva va Latviyada esa qariyb 57 foizni tashkil etdi.<sup>2</sup>
Kurs ishining obyekti. Boltiqbo`yi mamlakatlar pensiya ta’minoti tizimi kurs ishining obyekti sifatida tanlab olindi.
Kurs ishing vazifalari.

• 
  Boltiqbo‘yi mamlakatlarida pensiya ta’minoti tizimi va uni rivojlanish tendensiyalari o`rganish.
  
• 
  Boltiqbo‘yi respublikalarida aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining umumiy va farqli jihatlari tahlil qilish.
  
• 
  Boltiqbo‘yi mamlakatlari pensiya tizimini so‘ngi yillardagi islohotlari tahlil qilish.
  

Kurs ishini tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qisim uchta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati, 28 varoqdan 8 ta rasmdan iborat.

Xulosa
Boltiqbo`yi mamlakatlarda tug'ilishning pastligi tufayli o'sib borayotgan demografik xavflarga javob sifatida o'rtacha umr ko'rish, mehnatga layoqatli aholining migratsiyasi va bandlikning qisqarishi bilan bog'liq xavflar xizmat ko'rsatish davrida Boltiqbo'yining barcha uchta mamlakati yangi pensiyani muvaffaqiyatli joriy etdi. Yuqorida qayd etilgan xavflarni yumshatish uchun yaxshi shart-sharoitlarni yaratdi.
Boltiqbo`yi mamlakatlari pensiya tizimi aholini ijtimoiy himoya qilishda alohida xususiyatlarga ega. Xususan Latviya va Litvada aholini ijtimoiy himoya qilishda alohida strategiyada keksa yoshdagi aholini ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan chor tadbirlar ishlab chiqilgan. Estoniyada esa aholini ijtimoiy himoya qilish strategiyasida aholini ayrim qatlamlari (qariyalar, yolg`iz keksalar) uchun umumiy dastur ishlab chiqilgan. Ushbu uchta mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilish uchun alohida etibor qaratilgani ko`rishimiz mumkin.
Boltiqbo`yi mamlakatlarda pensiya tizimida aholi ishtiroki darajasi yuqori bo'lishidan qat'i nazar, ijobiy hukumat kompaniyalari va yuqori daromadlar tufayli yangi tizimni joriy etish bosqichi global kapital bozorlarida, moliyaviy inqirozdan so'ng, odamlarning yangi tizimga bog'liqligi kamaytirish orqali muntazam siyosiy noqulay qarorlar tufayli sezilarli darajada kamaydi. Joriy byudjet taqchilligini hal qilish foydasiga shaxsiy jamg`arib boriladigan pensiya daromadlari ko`paydi.
Latviya va Litva pensiya tizimining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: umumiy va majburiy xarakteri; kishilarning ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi; turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilishidagi mustaqilligi va o’zini-o’zi idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlarning davlat tomonidan kafolatlanishi; tizimda qatnashuvchi shaxs va ish beruvchini moliyaviy ishtirokining majburiyligi; tizimda qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari hisobidan turli shakldagi xizmatlar ko’rsatilishi; tizimda qatnashuvchi barcha shaxslarning harajatlarini moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va natijada ega bo’lingan huquq va kafolatlar nuqtai nazaridan tengligining ta’minlanishi.
Jamiyatdagi demografik o’zgarishlar pensiya tizimida tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish zaruratini yuzaga chiqardi va uning echim sifatida Boltiqbo`yi mamlakatlarda pensiya tizimida ko`plab islohotlar amalaga oshirildi.

1 Latviya www.latvija.lv. Estoniyada www.pensionikeskus.ee. Litvada www.pensijusistema.lt.

2 https://stats.oecd.org