Dunyoqarash tushunchasi va mohiyati. Falsafaning asosiy yo’nalishlari. Ҳозирги вақтда компьютер«компьютер фалсафаси»

2-reja. Texnika falsafasining vujudga kelishi

Hozir jamiyat hayotida texnika hal qiluvchi rol o’ynaydi. Uning taraqqiyoti inson hayotining deyarli barcha sohalariga taalluqli bo’lib, inson va tabiat o’rtasidagi o’zaro aloqalarni hal qiluvchi tarzda belgilab beradi, odamlar o’rtasidagi munosabatlarga, insonning o’zligini anglashiga chuqur ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli texnika fenomeni, uning genezisi, mohiyati, sivilizasiya taraqqiyotidagi o’rni va rolini tahlil etish XX asr falsafasining diqqat-e’tibor predmetiga aylandi. So’nggi vaqtlarda texnika bilan bog’liq hodisalarni keng ko’lamda tahlil etish, uning rivojlanishiga ta’sir o’tkazuvchi turli omillarni, jumladan, tarixiy, iqtisodiy, siyosiy, antropologik va boshqa omillarni hisobga olish ishlari amalga oshirilayapti.

G’arb falsafasida tadqiqotlarning «texnika falsafasi» deb nom olgan alohida yo’nalishi paydo bo’ldi. Nemis faylasufi Ernest Kapp o’zining 1877 yilda e’lon qilingan «Texnika falsafasi asoslari» kitobida birinchi bo’lib mazkur atamani ishlatgan. Undan yuz yil ilgari esa, ya’ni 1777 yilda I. Bekman «Texnologiyaga oid qo’llanma» deb nomlangan kitobida texnika falsafasi haqida yozib qoldirgan. Texnikani rivojlantirishning nazariy va falsafiy masalalari, uning inson hayotidagi va ilmiy bilimlarni rivojlantirishdagi ahamiyati masalalariga Yangi zamon va Uyg’onish davrida yashab o’tgan yevropalik olimlar, temuriylar va Sharq uyg’onishi davridagi mutafakkirlar, antik davr faylasuflari ham e’tibor qaratdilar. Biroq faqat XX asrga kelib texnika falsafasi falsafiy ilmlar tizimidan alohida o’rin egalladi. Osvald Shpengler texnika muammolarining ahamiyatini birinchilardan bo’lib baholagan tadqiqotchidir.
U ilk bor texnikaning insoniyat taraqqiyotidagi o’rni, uning tabiat va jamiyatga o’tkazadigan ta’sirining universal xususiyatlarini anglab yetish masalasini ko’ndalang qo’ydi. Shpenglar «Inson va texnika» kitobida sivilizasiya hozirdan boshlab yagona, hamma narsa unga intiladi, unda umumbashariy «beshinchi harakat» – mashina texnikasi mavjud degan xulosaga keladi¹⁹. Shpengler texnikani yaxlit jamiyat hayotining jihatlaridan biri sifatida qabul qilishga chaqirib, uning avval boshdanoq inson bilan bog’langan, insonning tabiati va intilishlarini o’zida mujassam etgan noyob hodisa sifatidagi kengqamrovlilik xususiyatini ajratib ko’rsatishga intildi.
Shpengler texnikaning mutlaq imkoniyatlariga, muxandislik tafakkuriga ishonadi: toki texnikada harakat qiluvchi tafakkur yuksaklikda ekan, u o’z maqsadlariga erishish uchun vositalar yarataveradi va rivojlanaveradi.
O.Shpengler va XX asr boshlarida yashagan boshqa faylasuflar tomonidan ko’tarilgan muammolar texnika fenomeni va uning madaniyat tarixida tutgan o’rnining anglanishi munosabati bilan M.Xaydegger, K.Yaspers, F.Dessauera, L.Memford, X.Ortega-i-Gasset, X.Shelskiy, J.Fridman, O.Toffler va boshqa shu kabilarning ishlarida o’z aksini topdi.
XX asrda turli nazariy va uslubiy asoslarda qurilgan ko’plab har xil texnika tizimlari, modellari, konsepsiyalari paydo bo’ldi. Masalan, L. Memford texnikaning nuqsonlari, ma’naviyatsizligi, cheklanganligi, uning insonga qarshi qaratilganligi, «mashina»ning jonsiz tabiatidan kelib chiqadigan dushmanligi xususiyati to’g’risidagi g’oyalarni himoya qildi. Ekzistensialistlar va Frankfurt maktabi vakillarining qarashlari texnika taraqqiyoti istiqbollari ta’sirida yuzaga kelgan chuqur bezovtalik bilan yo’g’rilgan. J.Fridman esa «madaniyat va mehnatning insoniy mohiyatidagi yalpi inqiroz» to’g’risida xulosa chiqaradi²⁰. Ayni paytda boshqa mualliflar texnika taraqqiyoti va uning jamiyat taqdiriga ko’rsatadigan ijobiy jihatlarini ko’rishga intiladilar. Bunday yondashuv xususan, Gelbreyt, Tofflerning texnokratik konsepsiyalarida, Shelskiyning «ilmiy sivilizasiya» konsepsiyasida o’z aksini topgan.
Mualliflarning qarashlaridagi farqlanishlarga qaramay, tadqiqotlardagi yangi yo’nalishlarning umumiy masalalarini belgilash mumkin: texnika falsafasining muammoli maydoni texnika mohiyati, texnika tarixi va texnologiyalar taraqqiyoti, texnika va ilm-fan munosabatlari, texnika ilmining mazmuni va uning rivojlanishi, texnikani baholash va boshqa shu kabi tarkibiy qismlarni qamrab oladi. Mazkur barcha masalalarni inson va texnika munosabatlari muammolari nuqtai nazaridan ko’rib chiqish zarur.