Dunyoviy va diniy madaniyat. Mavzu rejasi

Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko‘plab mamlakatlarida XIX asrning o‘rtalarida industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi. Ratsionalizm va utilitarizm (manfaatparastlik) ning madaniyatdagi belgilovchilik o‘rni fan va texnika taraqqiyotiga yangi turtki berdi. Oddiy to‘quv dastgohi «Jenni»dan J.Uattning bug‘ mashinasi (1784 yil) va R.Fultonning bug‘ kemasi, Stefensonning paravozidan (1814 yil) birinchi yer osti temir yo‘liga (1863 yil) o‘tilishi injenerlik tafakkurining o‘sganligini ko‘rsatdi. Bug‘ va elektrlashtirish, telefon va telegraf davri, astronomiya, geologiya, biologiya, ximiya sohalarida ajoyib kashfiyotlar insoniyat madaniyatini yangi bosqichiga ko‘tardi. P.Sorokinning xulosasi bilan aytganda «faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning hammasini jamlagandan ham ko‘pdir».¹³ Xususan, bu asrda 24 8527 ta kashfiyot makon, zamon va materiya ustidan texnika hukmronligining cheksiz o‘sanligidan dalolatdir. Ispan faylasufi X. Ortegi Gassetning yozishicha: «Biz haqiqatdan ham XIX – asrda ro‘y bergan inson taqdiridagi radikal o‘zgarishlar oldida turibmiz. Zamonaviy inson uchun ham jismonan, ham ijtimoiy jihatdan mutlaqo yangi manzara, yangi faoliyat yaratildi. Yangi dunyoning qiyofasini uchta muhim jihat belgilaydi. Bu demokratiya, eksperimental fan va industrializatsiya. Ikkinchi va uchinchi jihatlarni «texnika» nomi bilan umumlashtirish mumkin»¹⁴.
Sivilizatsiyaning o‘sishi dastlab makon va zamonga xos kechdi: insonning ma’naviy dunyosi o‘tmishning yangi xududi va yangi «qatlami» ni o‘zlashtira boshladi. Bilishning maydoni chuqurlashdi va kengaydi, biroq shu bilan birga zamon va makonni yenguvchi yangi usullar ham paydo bo‘ldi: inson yangi texnika vositasida ulkan fazoviy vaqtni qisqa muddatda bosib o‘tib, yer yuzining hohlagan joyida bo‘lishi mumkin. Dunyo yangi qiyofa kasb etdi.
XIX asrda texnotsentrik dunyoqarash keng tarqalib, kishilar o‘z hayotini ilmiy asosda ko‘rishga urina boshladilar. Injenerlik faoliyati tamoyillari tabiat va jamiyat hayotiga keng yoyildi. Insonning turmush jarayonidagi bunyodkorlik, tirikchilik tashvishlari o‘rnini bundan buyon ixtirochilik, texnika ijodkorligi, ehtiyojlarni qondiruvchi texnika vositalarini yaratish egalladi. Tabiat, inson, madaniyat kabi tushunchalar talqini sezilarli o‘zgardi. Tabiat material va energiyaning bitmas tuganmas manbai, universal omborxonaga aylanib qoldi. XIX asr insonga «koinot sardori», «barcha narsalardan yuqori» yorlig‘ini berdi. Inson ko‘proq «mexanik agregat», fizik-kimyoviy unsurlar majmui», «maymunga turdosh mahluq», «turli mehnat qurollari tayyorlovchi Homo faber» kabi sifatlar bilan atala boshlandi. Insonning o‘zi mexanizm bo‘lgani kabi, dunyo ham unga o‘xshash ulkan mashina ishlab chiqaruvchi fabrikaga aylandi. Insonning o‘zi-o‘rtacha mehnat unumdorligi o‘lchamidagi madaniyat ijodkoriga aylangach maqsadga muvofiqlik, me’yoriylik, huquqiy tenglik, umumhayotiy andozalar, turmush tarzining baravarlashishi, ko‘p sonli o‘rta sinfning shakllanishi jarayoni boshlandi, munosabat, did, odatlar andozalashdi. Ommaviy va ayni paytda hissiz, shaxssiz madaniyatlar vujudga keldi.
XIX asrda texnika taraqqiyotining g‘ayriqonuniy ravishda madaniyatning butun rivojini bir xil qolipda o‘lchashi, jamiyat fikrida iqtisodiy omillarning ahamiyati oshuviga olib keldi. Bu esa olamni texnik o‘zgartirish suratlari sezilarli o‘sishiga sabab bo‘ldi. Oqibatda taraqqiyotning doimiy o‘sishi jarayonida sivilizatsiyaning butunlay halok bo‘lishi xavfini tug‘dirdi (Y.Xeyzing). Bu muammolar XX asrda yanada yaqqol ko‘zga tashlandi.
XX asrda texnika surati haddan tashqari o‘sdi. Keyingi yuz yilda yer yuzida sanoat ishlab chiqarishi 50 martadan oshdi, bu o‘sishning 4/5 qismi 1950 yildan keyingi davrga to‘g‘ri keldi. Xaqli ravishda XX asr insoniyat tarixiga ilmiy-texnika inqilobi asri bo‘lib kirdi. Insonlarning hozirgi vaqtdagi ta’sir kuchini tabiatning eng beshafqat kuchlari bilan teng qo‘yish mumkin. Shuning uchun ham xususan XX asrda texnika muammosi va uning madaniyatdagi o‘rniga olimlar o‘z e’tiborlarini alohida qaratdilar.