E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§28. Túbir hám sózdiń tiykarı

Tapsırma. Oqıń. Berilgen sózlerdi qurılısına qaray neshe bólekten turatuǵının aytıp beriń.

1. 
   Oqıw qayda bolsa, ullılıq bolar, Bilim qayda bolsa, biyiklik bolar.
   
2. 
   Aqılı kámil, ilimi zor,
   

Bilimli el bolmaydı qor (Berdaq).

3. 
   Bilmegenin sorap úyrengen — alım, Arlanıp soramaǵan ózine zalım (Á.N.).
   
4. 
   Bilim menen baxıt jolı ashılar (Y.H.H.).
   

4. 
   shınıǵıw. Tekstti oqıń. Onda qara hárip penen berilgen sózlerdiń neshe bólekten ibarat ekenin anıqlań. Sózlerdiń túbir hám tiykarların tawıp túsindiriń.
   

Qaraqalpaq xalqı dástanlarǵa bay. «Qırq qız»,
«Alpamıs», «Qoblan», «Sháryar», «Máspatsha»,
«Bozuǵlan», «Er Ziywar», «Qurbanbek» hám basqa da dástanlar házir xalıq arasında aytıladı. Olardı jırawlar qobızda jırlaydı. Bul dástanlar neshshe ásirlerden beri xalıq tárepinen saqlanıp kiyatırǵan miyras. Olarda batır jigitler hám qızlar, olardıń watandı, xalıqtı súyiwshiligi jırlanadı. Máselen, «Qırq qız» dástanındaǵı Gúlayım sulıw, aqıllı hám batır boladı. Ol qırq qızdı áskeriy shınıǵıwǵa úyretedi. Qızlar joqta eline jaw tiyedi: eldegi adamlardıń kimisin óltiredi, kimisin aydap ketedi, qalanı órteydi, malların, dúnyaların basıp aladı.
Gúlayım kelse eli talanǵan. Ol qızları menen bir- ge dushpannıń eline baradı. Jawız xanın óltiredi. Jaqsı adamlardan basshı qoyadı. Anasın hám basqa da jerleslerin azat etedi. Eline olar menen birge qaytıp keledi. Xalıqlardı doslastıradı.

Túbir sózler — bunnan arı qaray mánili bóleklerge bóliwge bolmaytuǵın leksikalıq birlik. Ol erkin túrde bólek turıp ta, qosımtalardı qabıl etip te máni ańlatadı. Mısalı: ustaz, shákirt sózleri jeke turıp ta

leksikalıq máni bildirip tur. Ustazǵa, shákirtten sózleri qurılısına qaray eki bólekten ibarat: ustaz, shákirt — sózdiń túbiri, -ǵa, -ten — qosımtaları. Bul qosımtalar basqa sózler menen baylanıstırıp keledi. Ustazlıq, shákirtlik sózlerinde ustaz, shákirt sózleri — túbir, al -lıq, -lik — jańa mánili sózdi jasawshı qosımta.

Tilde sózdiń tiykar túsinigi de ushırasadı. Tiykar da túbir sıyaqlı leksikalıq máni ańlatadı, lekin olar tek dórendi hám qospa sózlerdiń qurılısında bolatuǵın leksikalıq máni ańlatıwshı bólek.