E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

SÓZDIŃ QURÍLÍSÍ BOYÍNSHA TALLAW TÁRTIBI

1. 
   Sózdi tańlap alıń.
   
2. 
   Túbir hám qosımtaǵa ajıratıń.
   
3. 
   Qosımtanıń xızmetine qaray túrin anıqlań:
   
   1. 
      sóz jasawshı qosımta;
      
   2. 
      sóz túrlewshi qosımta;
      
   3. 
      forma jasawshı qosımta;
      
4. 
   Dórendi sóz bolsa, qaysı sóz shaqabınan qaysı sóz shaqabınıń jasalǵanın anıqlań.
   
5. 
   Túbirles sózlerdi tabıń.
   
6. 
   Qospa sóz bolsa, qalay jasalǵanın hám onıń qaysı túrine kiretuǵının anıqlań.
   

MORFOLOGIYA

Morfologiya — sóz shaqapları, olardıń belgilerin úyretetuǵın til biliminiń bir tarawı.

Morfologiya menen sintaksis — gram- matikanıń tarawları. Morfologiya grek tilinen alınǵan sóz bolıp, «morfo» — forma,

«logos» — ilim degen mánilerdi bildiredi. Bul tarawda úyreniletuǵın til birligi — sóz.

Sózdiń mánisi hám leksika-grammati- kalıq belgileri morfologiyada úyreniledi.

§48. Sóz shaqapları haqqında túsinik

Sózler mánisine qaray birneshe to- parlarǵa bólinedi:

-Abat, kitap, jer, suw, terek— zattıń atın;
-qızıl, sarı, sulıw, aq— zattıń túr-túsin;
-bes, on, otız bes, onnan bir — zattıń sanın;
- keldi, ayttı, otırdı, aldı — is-háreketti;
- tez, jıldam, burın, búgin — is-hárekettiń jaǵdayın;
-menen, da, de, ma, me, ǵoy, aw — óz aldına bólek turǵanda mánige iye emes sózler;
- pah, way, hay-hay, óybey, yapırmay —

adamnıń hár qıylı sezimlerin bildiredi.

Ayırım sózler toparı bir-birinen qurılısı, qosımtalardı qabıl etiw uqıplılıǵı menen de ózgeshelikke iye boladı. Máselen, zattı ańlatatuǵın adam, terek sózleri adamlar, adamlardı, terekler, terekti t.b. túrinde kóp- lik, seplik jalǵawların qabıl etedi. Al, is-háreketti bildiretuǵın al, ber usaǵan sózlerge aldı, berdi, alıw, beriw túrinde qosımtalardı qosıwǵa boladı.

Baylanıslı sóylewde sózler gáptegi sintaksislik xızmeti menen parıq qıladı.

Mánisi, leksika-grammatikalıq belgileri hám gáptegi xızmetine qaray bir-biri menen ajıralatuǵın toparlar sóz shaqapları dep ataladı.

Qaraqalpaq tilinde 13 sóz shaqabı bar: Atlıq. Sanlıq. Kelbetlik. Almasıq. Feyil. Ráwish. Bayanlawıshlıq sóz shaqabı.

Dáneker. Tirkewish. Janapay. Modal sóz. Tańlaq sóz. Eliklewish sózler.

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Hárbir sózdiń qanday máni ańlatıp turǵanlıǵın anıqlań.
   

Aydana mingen samolyot Moskva dógeregin bir aylanıp tómen qarap ushtı. Tómende kók maysaǵa bólengen jerler, sulıw jaylar, biyik qaraǵaylar kórinedi.

4. 
   shınıǵıw. Berilgen sózlerdi mánilerine qaray toparlarǵa ajıratıń.
   

Aral, burın, on eki, keshe, suw, kók, men, menen, ushın, olar, mektep, kitap, sulıw, otız bes, qız, da, de, -ǵoy, haw, jazdı, oqıdı, azanda, keshte, sarı, pay, ma, me, ayǵabaǵar, ǵaz, túye, olaq.
Úlgi: Zattıń atın bildiretuǵın sózler— jol, taw, tas, parta. Zattıń is-háreketin bildiretuǵın sózler— keldi, bardı.


Tapsırma. Tekstti kóshirip jazıń. Sózlerdiń tóbesine sorawların jazıp, qaysı sóz shaqabı bolatuǵının anıqlań. Duwtar namasına salınatuǵın bir qosıqtı tawıp jazıń. Onı da sóz shaqaplarına tallań.

Muwsa Turım ulı oǵada jas waqıtlarınan baslap saz shertiwge, qosıq aytıwǵa qızıqqan. Ol ustazı Aqımbetten barlıq dástanlardı jazıp alıp, kún-tún yadlap ózlestirgen. Dástanlarda aytılıp júrgen mıńlaǵan namalardı úyrenip, olardıń kópshiligin qayta islegen hám jańa namalar dóretken. Baqsıǵa arnap Berdaq shayır da qosıq jazǵan.

Muwsa baqsı jarqın talantqa, ózgeshe jolǵa, ózinshe usılǵa, ayrıqsha atqarıw stiline iye insan bolǵan. Onıń «Qara jorǵa», «Muxalles», «Keńes naması», «Muwsa naması», «Nazlı», «Dembermes»,
«Ǵulpaq», «Xoja bala», «Alaqayıs», «Qılqalı» hám
t.b. jazǵan namaların házirgi waqıtta xalqımız súyip tıńlaydı.

§49. Sóz shaqaplarınıń bóliniwi

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Teksttegi mánili sózlerdi tawıp tiyisli sorawların qoyıń.
   

Házirgi jaslar júdá erkin ósken, olarǵa barlıq múmkinshilikler bar. Texnika rawajlanǵan. Hámme xabarlardı oqımay-aq, solar arqalı bilip otıradı. Ele de miynet etiwge, óz betinshe kitap oqıwǵa úyretiw kerek. Paydalı istiń qasında bolǵanı abzal. Bilim beriw menen birge ata-babamızdıń basıp ótken tariyxı menen tanıstırıw, dini, úrp-ádetin úyretiw lazım. (I.Yu.)