E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Atlıq sózlerdiń tartım jalǵawı menen ózgeriwi atlıqtıń tartımlanıwı dep ataladı.

Tartım jalǵawları atlıq sózlerge úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda jalǵanadı. Atlıq sózdiń aqırı juwan yamasa jińishke buwınǵa yamasa dawıssız seske (dawıslı) pitse, únleslik nızamına sáykes tartım

jalǵawlarınıń kereklisi jalǵanadı.

Dawıslı seske pitken sózden soń			Dawıssız seske pitken sózden soń
Betler	Birlik sanda	kóplik sanda	Birlik sanda	kóplik sanda
I	-m	-mız, -miz	-ım, -im, -m	-ımız, -imiz
II	-ń	-ńız, -ńiz	-ıń, -iń, -ń	-ıńız, -ińiz
III	-sı, -si	-ı, -i	-ı, -i	-ı, -i

223. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Tartım jalǵawlarınıń astın sızıń. Olardıń qaysı betke tiyisli ekenligin túsindiriń.
     

1. Geyde qulaǵıma Abattıń dawısı esitilgendey boladı. 2. Kempir apamnıń usı áńgimesi esime tústi.
3. Baspadan meniń eki kitabım, qosıqlar toplamım basılıp shıqtı. (J.A.)

223. 
     shınıǵıw. Oqıń. Tartım jalǵawlı atlıq sózlerdi tabıń.
     

1. Meniń inim úshinshi klasta oqıydı. 2. Onıń salǵan súwretleri kópshiligimizge unaydı. 3. Seniń aytqan qosıǵıń kútá jaǵımlı. 4. Bizlerdiń ekken nálshelerimiz kógerip shıǵıp atır. 5. Kepterleri kókke kóterilip ushıp júr. 6. Quslar adamlardıń dostısı.

223. 
     shınıǵıw. Atlıq sózlerge birlik hám kóplik sanlarda tartım jalǵawların jalǵań. Olardı gáp ishinde keltiriń.
     

Eshki, qoy, sıyır.

Tartım jalǵawları atlıq sózlerge jalǵanıp, zattıń kimge, nege, kimlerge, nelerge tiyisli ekenligin bildiredi.

I bet	-ım,	-im,	-m,	-ımız,	-imiz,	-mız,	-miz
II bet	-ıń,	-iń,	-ń,	-ıńız,	-ińiz,	-ńız,	-ńiz
III bet	-ı,	-i,	-sı,	-ı	-si	-ı	-si

Tartım jalǵawları tómendegi jaǵdaylarda jalǵanadı:

1. Zat ta, onıń iyesi de birlik túrinde keledi:

I.	Meniń	qálemim	ájapam
II.	Seniń	qálemiń	ájapań
III.	Onıń	qálemi	ájapası

2. 
   Zat birlik sanda, iyesi kóplik sanda keledi:
   

I.	Bizlerdiń	Watanımız	ákemiz
II.	Sizlerdiń	Watanıńız	ákeńiz
III.	Olardıń	Watanı	ákesi

3. Zat kóplik sanda, al iyesi birlik sanda keledi:

I.	Meniń	kitaplarım	úkelerim
II.	Seniń	kitaplarıń	úkeleriń
III.	Onıń	kitapları	úkeleri

4. 
   Zat ta, iyesi de kóplik sanda keledi:
   

   I.	Bizlerdiń	dápterlerimiz	aǵalarımız
   II.	Sizlerdiń	dápterlerińiz	aǵalarıńız
   III.	Olardıń	dápterleri	aǵaları

223. 
     shınıǵıw. Zaman, úlke atlıq sózlerin birlik hám kóplik sanda tartımlap kóshirip jazıń.
     

223. 
     shınıǵıw. Tartım jalǵawlı atlıq sózlerdi tabıń. Túbir menen qosımtaǵa ajıratıń.
     

1. 
   Meniń apam fermer xojalıǵında isleydi.
   
2. 
   Seniń kitabıń bar ma? 3. Olardıń bólimi alǵa shıqtı. 4. Bizlerdiń klasımız pán olimpiadasına jaqsı tayarlıqlar kórip atır. 5. Sizlerdiń mektebińiz jolǵa jaqın jaylasqan. 6. Olardıń úyrekleri qolǵa úyrenip ketti. 7. Siziń xojalıǵıńız egisti erte tamamladı.
   

8. Mektebimiz olimpiadadan respublika boyınsha birinshi turadı.
Túbiri p, q, k seslerine pitken atlıq sózlerge tartım jalǵawları jalǵanǵanda p-b, q-ǵ, k-g bolıp jazıladı. Mısalı: mek- tep-mektebi, qosıq-qosıǵı, etik-etigi, te- rek-teregi.

223. 
     shınıǵıw. Tiyisli tartım jalǵawların jalǵap kóshirip jazıń. Qalay jalǵanıp turǵanlıǵın aytıp beriń.
     

1. Jámáát... jıllıq ónim tapsırıw jobasın artıǵına orınlap shıqtı. 2. Gúlayımnıń ana... aldıńǵı fermerler qatarında tilge aldı. 3. Ol meniń ana... menen birge tańlawǵa qatnastı. 4. Biziń klas... bayramnıń jaqsı ótiwine óz úlesin qostı. 5. Ustazlardıń xızmet... salmaqlı boldı.

223. 
     shınıǵıw. Tómendegi sózlerge tartım jalǵawların hár qıylı jaǵdaylarda jalǵap tartımlań.
     

Kitap, ertek, erik, xalıq, shadlıq, kásip.

§55. Atlıqtıń sepleniwi

223. 
     shınıǵıw. Oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń jalǵawların túsindirip beriń.
     

Ana— tábiyatımız gózzallıq máwsimi báhárdiń keliwi menen shıray ashadı. Tirishilik dúnyası oyanadı. Tallar búrtik jarıp, átiraptı kók maysalar bezeydi. Tábiyat sulıw túske enedi.

Quslar óz Ana— Watanına kelgen insan sıyaqlı quwana-quwana ushıp keledi. Basqa jan-janıwarlar da uyqısınan oyanıp, ózleriniń tirishilik dúnyasındaǵı ómirin dawam ettiredi.
Baba diyqanlarımız bolsa egiske tayarlanadı.
Sepken tuqımlarınıń gúzde mıń bolıp, mol ónım beriwin tileydi. Jerge hám tikken eginine jaqsı islew beredi.
Demek, báhár oyanıw pasılı eken.

Atlıq sózler aytılajaq oy-pikirdiń má- nisine qaray gáp ishinde basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa túsip, sáykes jalǵawlardı qabıl etedi.

Atlıqtıń seplik jalǵawları menen túrlenip keliwi sepleniw delinedi. Mısalı: Mektepke bardı. Bekimbet awılda isleydi. Ol Nókisten keldi.

223. 
     shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli jalǵawların qoyıp kóshirip jazıń. Jalǵanǵan jalǵawlardıń xızmetin túsindiriń.
     

1. Palman jaǵa... kelip, Qızıljar... keteyin dep otırǵan kemeshi menen sóylesti. Kemede taqat etip otıra almadı. Jaǵa... shıǵıp saldaw tarttı. Erteńine kún awa Palman awılı... tusı... túsip qaldı. 2. Kárwan kóshe aylanbasınan kórinbey ketti. Qala... kósheleri bos edi.

Tapsırma. Nókis, dayı, shóje sózlerin kestege qarap altı seplikte sepleń. Tiyisli sorawların qoyıń.

§56. Seplikler. Ataw sepligi

Qaraqalpaq tilinde 6 seplik bar. Olar arnawlı jalǵawlarǵa iye. Seplik jalǵawları kóplik hám tartım jalǵawlarınan keyin jalǵanadı.

Atlıq sózler altı seplikte seplenedi:

Sep- likler	Sorawlar	Jalǵawları	Sepleniwdiń túrleri
			Jay seplew	Tartımlı seplew
Ataw	Kim?,ne?, kimler?, neler?	jalǵawı joq	Mektep, bala	Mektebi, balası
Iyelik	Kimniń?, neniń?, kimlerdiń?	-nıń,-niń, -dıń, - diń, -tıń, -tiń	Mektep- tiń balanıń	Mekte- biniń, balasınıń
Barıs	Kimge?, nege?, qayda?, qayaqqa?	-ǵa, -ge, -qa, - ke, -na, -ne, -a, -e	Mektep- ke balaǵa	Mekte- bine, balasına
Tabıs	Kimdi?, neni?	-dı,-di, -tı, -ti, -nı, -ni	Mektepti balanı	Mekte- bin, balasın
Shıǵıs	Kimnen?, neden?, qaydan?, qayaqtan?	-dan, -den, -tan, -ten, -nan, -nen	Mek- tepten baladan	Mektebi- nen balasınan
Orın	Kimde?, nede?, qayaqta?, qayda?, qayerde?	-da, -de, -ta, -te, -nda, -nde	Mek- tepte balada	Mektebin- de, balasın- da

223. 
     shınıǵıw. Oqiń. Ataw sepligindegi sózlerdi tabıń.
     

Sorawların qoyıń. Qaysı sózge qatnaslı ekenligin anıqlań.

1. 
   Zayırov adamlar menen ishke kirdi. Úlken teris áywan. Astı ekige bólingen sıpa. Bir jaǵına gilemler, onıń ústine kórpesheler tóselgen, tap-taza. 2.Sabaq dawam etti. Erteńine Jámiyla sabaqqa keshlew keldi. (Ó.X.) 3.Men Nókiske kelgende geolog Sháden Shapatov keńsesinde joq eken. (J.S.)
   

Ataw sepligindegi atlıq sózler zattı atap kórsetedi, kim? ne? kimler? neler? degen sorawlarǵa juwap beredi hám tómendegishe gáp aǵzaları xızmetinde qollanıladı:

1. 
   Gápte is-hárekettiń iyesin bildirip, kim?, ne?, kimler?, neler? degen soraw- larǵa juwap berip, kóbinese baslawısh xızmetinde keledi. Mısalı: Abat (kim?) mektepte oqıydı. Gúl (ne?) ashıldı.
   
2. 
   Ataw sepligindegi atlıq sózler kim?, ne? sorawlarına juwap berip, gáptiń aqırın- da kelse, bayanlawısh xızmetinde keledi. Mısalı: Bul— mektep (ne?). Berdaq— shayır (kim?).
   
3. 
   Eki atlıq sóz qatar kelip, birinshisi qanday?, qaysı? sorawlarına juwap berip, ekinshi atlıq sózdiń sın-sımbatın, túr-túsin bildirip anıqlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Altın (qanday?) saat sıylıqqa berildi. Polat (qanday?) oraǵı qolında. (Kúnxoja)
   
4. 
   Ataw sepligindegi atlıq sózler qaratpa sóz xızmetinde keledi. Mısalı: Írazı bol, xosh endi, Gúlsarı! (Sh.A.). Balalar, sizler ash bolǵan shıǵarsız? (N.D.).
   

223. 
     shınıǵıw. Ataw sepligindegi atlıq sózlerdiń sorawların qoyıp kóshirip jazıń. Qanday gáp aǵzası xızmetinde qollanılıp turǵanlıǵın anıqlań.
     

1. Ayzada mektepke erte keldi. 2. Bizler Ernazardıń atızına kómekke bardıq. 3. Olar — intalı oqıwshılar. 4. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizliginiń jigirma jıllıǵına óz úlesimizdi qosayıq. 5. Awılımız qaladan alısta jaylasqan. 6. Nókisim — gózzal qalam.

223. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Ataw sepligindegi atlıq sózlerdi tawıp, qaysı gáp aǵzası xızmetinde kelgenin anıqlań.
     

1. Berdaq — sahra búlbúli. 2. Kitap— bilim bulaǵı.

3. 
   Erkin altın medal aldı. 4. Watanım— janım anam.
   

5. 
   Teatr — mádeniyat oshaǵı.
   
6. 
   Ana tilim, sen — basqadan ayırmam,
   

Sen turǵanda men de ádewir shayırman. (I.Yu.)